روش‌های نقل روایات اهل بیت(علیهم السلام) در تفسیر التبیان

فصلنامه مطالعات قرآنی

دوره 12، شماره 46، مرداد 1400، صفحه 529-555   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2021.683448

نویسندگان

سید حسین موسوی دره بیدی¹؛ امیر احمدنژاد²

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد واحد اصفهان

²استادیار دانشگاه اصفهان، دانشکده علوم انسانی، گروه قرآن و حدیث

چکیده

«التبیان فی تفسیر القرآن»، تألیف شیخ طوسی، اولین تفسیر جامع و اجتهادی قرآن در شیعه است. در این تفسیر که بخش قابل توجهی از آن را روایات و اقوال تفسیری تشکیل داده، نقل روایات اهل بیت(ع) شیوه متفاوتی از دوره پیش و پس از خود دارد. این موضوع با توجه به جایگاه شیخ طوسی در حدیث شیعه به عنوان مؤلف دو کتاب از کتب اربعه حدیثی، اهمیت بیش‌تری پیدا می‌کند. بیش‌تر روایات نقل شده در این تفسیر به شیوه مرسوم نقل روایات و به طور صریح، در تفسیر منعکس نشده و اصل حاکم بر نقل روایات اهل بیت(ع) در «التبیان»، اشاره به وجود روایت در موضوع مورد بحث آیات و پرهیز از نقل مستقیم روایات است. مؤلف همچنین از روش‌های متفاوتی نظیر اشاره به موضوع روایت، ذکر واژگان کلیدی روایت، استفاده از واژگان دال بر روایات شیعه و الفاظ مجهول استفاده کرده است. می­توان گفت که انگیزه و شرایط زمانی و مکانی تألیف(فضای گفتمان) این تفسیر در کمیت و کیفیت نقل روایات اهل بیت(ع) نقش مؤثری داشته و مؤلف سعی در تألیف تفسیر تقریبی داشته است.

کلیدواژه‌ها

تفسیر؛ روش نقل؛ روایت؛ شیعه؛ اهل بیت(ع)

مراجع

قرآن کریم.

نهج البلاغه.

ابن الأثیر، عز الدین أبو الحسن علی بن ابی الکرم. 1385ق/1965م، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.

ابن الجوزی، أبو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد. 1412ق، المنتظم فى تاریخ الأمم والملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه.

ابن بابویه، محمد بن علی. 1362ش، الخصال، قم: دفتر انتشارات اسلامی.‏

ابن بابویه، محمد بن علی. 1378ق، عیون أخبار الرضا علیه السلام، تهران: جهان.

ابن بابویه، محمد بن علی. 1413ق، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.‏

ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی. 1385ق، دعائم الإسلام، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏.

ابن شهر آشوب مازندرانی، أبو جعفر رشید الدین محمّد بن علی. 1379ق، مناقب آل أبی طالب، قم: انتشارات علامه.

ابن عقده کوفی، احمد بن محمد. 1424ق، فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام، قم: دلیل ما.

اشعری قمی، احمد بن محمد بن عیسی. 1408ق، النوادر، قم: مدرسة الإمام المهدی(ع).

برقی، احمد بن محمد بن خالد. 1371ق، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة.

پاکتچی، احمد. 1394ش، فقه الحدیث(مباحث نقل به معنا)، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).

حسن بن علی. 1409ق، التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری، قم: مدرسة الإمام المهدی‏(ع).

حسینی الجلالی، سید محمد رضا. 1418ق، تدوین السنة الشریفة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه.

رازی، ابوالفتوح حسین بن علی. 1408ق، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

سعیدی روشن و دیگران. 1394ش، آسیب شناسی جریان‌های تفسیری، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

سوردل، دومینیک، عبدالعزیز دوری، کلود کاهن، آلکساندر دوما. 1387ش، دار الخلافه عباسیان: تاریخ کهن، جغرافیای تاریخی و سرگذشت اولیه بغداد، مترجم: ایرج پروشانی، اسماعیل دولتشاهی، تهران: کتاب مرجع.

صفار، محمد بن حسن. 1404ق، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏.

طبرسی، فضل بن حسن. 1372ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.

طوسی، محمد بن الحسن. 1407ق، تهذیب الأحکام، تحقیق خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

طوسی، محمد بن الحسن. 1414ق، الأمالی، قم: دار الثقافه.

طوسی، محمد بن حسن. 1383ق، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

علم‏ الهدی، علی بن الحسین. 1431ق، تفسیر الشریف المرتضى(نفائس التأویل)، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

عیاشی، محمد بن مسعود. 1380ق، التفسیر، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.

فقیهی، علی اصغر. 1378ش، تاریخ آل بویه، تهران: مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی(سمت).

قمی، علی بن ابراهیم. 1404ق، تفسیر القمی، قم: دار الکتاب.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1407ق، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

کوفی اهوازی، حسین بن سعید. 1402ق، الزهد، قم: المطبعة العلمیة.

کوفی، فرات بن ابراهیم. 1410ق، تفسیر فرات الکوفی، تهران: چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

مفضل بن عمر، بی تا، توحید المفضل، قم: نشر داوری.

مفید، محمد بن محمد. 1413ق، الأمالی، قم: کنگره شیخ مفید.

 

مقالات

کریمی نیا مرتضی، 1385، «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان»، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره 74، صص 11-81. 

کریمی نیا، مرتضی. ۱۳۹۵ش، «طبری و تفاسیر شیعه با تأکید خاص بر التبیان شیخ طوسی»، دوفصلنامه صحیفه مبین، شماره ۵۹، صص50-11.

سجادی، صادق، 1367ش، «آل بویه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، صص 646-636، تهران: مرکز نشر دایرة المعارف بزرگ اسلامی.