شناخت تحولات سازمان فضایی ناحیه روستایی زبرخان طی بازه زمانی 23 ساله (1375-1398)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 10، دوره 17، شماره 4 - شماره پیاپی 61، اسفند 1401، صفحه 1003-1018   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

نسیبه حسینی^{* 1}؛ حسن افراخته^{* 2}؛ فرهاد عزیزپور³

¹دانشجوی دکتری جغرافیا برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

²استاد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی،دانشگاه خوارزمی،تهران

³دانشیار گروه جغرافیای انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

مقدمه: یکی از مشکلات اساسی توسعه فضایی به ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، گسیختگی سازمان فضایی مبتنی بر رابطه تعاملی میان سکونتگاه‌ها است. سازمان فضایی دهستان زبرخان شهرستان نیشابور نیز از این قاعده مستثنی نیست. کوشش در راستای انتظام فضایی سکونتگاه‌ها، می‌تواند زمینه‌ساز پیشبرد برنامه‌های توسعه در سطوح گوناگون به شمار آید. در این راستا، شناخت ظرفیت‌ها و قابلیت‌های سکونتگاه‌های روستایی و تنظیم صحیح و بسامان نحوه ارایه خدمات مناسب به آنها به منظور بهره‌گیری عقلایی از این قابلیت‌ها، از گام‌های اولیه و اساسی است که باید به نحوی متین و استوار برداشته شود.
هدف پژوهش: پژوهش حاضر به تحلیل و ارزیابی سازمان فضایی دهستان زبرخان و تغییرات رخ داده در آن، طی دوره زمانی 23 ساله (1375-98)، می‌پردازد.
روش‌شناسی تحقیق: پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و از حیث روش‌شناسی، توصیفی- تحلیلی است. شیوه گردآوری داده‌ها کتابخانه‌ای و میدانی بوده است. که به جهت دست‌یابی به اهداف تحقیق، با رویکرد فضایی و با روش علمی به تبیین تغییر و تحولات رخ داده طی 23 سال گذشته در سازمان فضایی ناحیه‌ی روستایی زبرخان شهرستان نیشابور می‌پردازد. جامعه آماری تحقیق، شامل 29 سکونتگاه شهری و روستایی واقع در دهستان زبرخان شهرستان نیشابور است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی تحقیق، دهستان زبرخان شهرستان نیشابور است. بخش زبرخان شامل سه دهستان است که دهستان زبرخان به عنوان پرجمعیت‌ترین دهستان شناخته می‌شود.
یافته‌ها و بحث: یافته‌ها نشان داد که عدم توزیع مناسب خدمات و نبود تعادل فضایی سبب‌ساز افزایش جابه‌جایی و حرکت بین سکونتگاه‌های انسانی در سطح دهستان شده است. از این‌رو سه سکونتگاه قدمگاه، باغشن و درود با رتبه‌های اول تا سوم به مکان‌های اصلی تردد درون ناحیه-ای تبدیل شده‌اند.
نتایج: نتایج حاصل از تحلیل جریان‌ها بیانگر آن است که الگوی جریان‌ها به صورت روابط یکسویه است و پیوندهای مکمل، دوسویه و هم‌افزا شکل نگرفته است. این الگو مطابق با نظریه قطب رشد با حاکمیت شهرهاست و هنوز با الگوی شبکه منطقه‌ای فاصله زیادی دارد. به طور کلی می‌توان اینگونه عنوان کرد که سازمان فضایی دهستان زبرخان فاقد تعادل فضایی است که با ایجاد تعادل در توزیع امکانات و خدمات می‌توان به توسعه متعادل و پایدار و سازمان فضایی بهینه دست یافت.

کلیدواژه‌ها

تحول سازمان فضایی؛ کاربری اراضی؛ پیوندهای شهری- روستایی؛ ناحیه زبرخان

مراجع

اذرباد، نسرین، سلمانی، محمد، رکن الدین افتخاری، عبدالرضا و مطیعی لنگرودی، سید حسن. (1389). تحلیل شبکه سکونتگاهی با تاکید بر جریان­های جمعیتی در شهرستان فیروزکوه. پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره 74، صص 89-75.

افراخته، حسن. (1395). فضای سوم و پدیده فراملت در شهر- ناحیه پسا استعماری، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 5 (4)، 26-1.

افراخته، حسن و حجی پور، محمد. (1396). اقتصاد زباله­ای در روستاهای پیراشهری جنوب تهران. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال ششم، شماره 4، پیاپی 22، صص 72-47.

جلالیان، حمید، شوقی، مرضیه و عزیزپور، فرهاد. (1398). تزاحم فضایی در نواحی روستایی پیرامون کلانشهر تهران نمونة پژوهش: بخش رودبار قصران. فصلنامه علمی برنامه­ریزی فضایی، 4 (39)، 112-86.

جوانشیری، مهدی. عنابستانی، علی اکبر و سجاسی قیداری، حمداله. (1401). تأثیر تحولات کالبدی- فضایی سکونتگاه‌های روستایی پیرامون کلان‌شهر مشهد بر کیفیت زندگی روستاییان. مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه های انسانی. 17 (2)، 449-470.

داداش پور، هاشم و آفاق پور، آتوسا. (1395). عقلانیت معرفتی و نظری نوین حاکم بر سازمان فضایی سیستم­های شهری. فصلنامه مطالعات میان رشته­ای در علوم انسانی، دوره هشتم، شماره 2، صص 28-1.

سعیدی، عباس. (1388). سطح­بندی روستاهای کشور. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، معاونت عمران روستایی، انتشارات شهیدی، تهران.

سعیدی، عباس و شفیعی ثابت، ناصر. (1384). پدیده خورندگی چشم انداز و تحول کاربری اراضی کشاورزی روستاهای پیرامونی کلانشهر تهران. نشریه انجمن جغرافیایی ایران، 3 ( 4-5 )، 162- 145.

صادقی، محمدعلی، سعیدی، عباس، منشی­زاده، رحمت الله و عزیزپور، فرهاد. (1397). روند تحول کالبدی –فضایی روستاهای پیرامون شهر کاشان طی دوره زمانی 1395-1355. جغرافیا و آمایش شهری – منطقه­ای، 29، 36-19.

طالشی، مصطفی، عزیزپور، فرهاد و دولتی، غلام. (1398). تحلیل اثر جریانات فضایی در تحولات کالبدی - فضایی روستاهای پیراشهری (مطالعه موردی: سکونتگاه های روستایی پیرامون کلانشهر کرج، دهستان تنکمان شمالی). مسکن و محیط روستا، 166، 94-79.

عزیزپور، فرهاد و شمسی، رقیه. (1393). نقش عوامل محیطی در سازمان فضایی سکونتگاه­های روستایی (مطالعه موردی: دهستان لواسان کوچک). مجله اطلاعات جغرافیایی، 89، 112-106.

علیائی، محمد صادق و عزیزی، سمیه. (1397). عوامل مؤثر بر تحولات کارکرد اقتصادی سکونتگاه­های روستایی در شهرستان ری. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 8 (1)، 238-223.

قاسمی، محمد. (1396). تبیین تحولات ساختاری – کارکردی سازمان فضایی نواحی روستایی (ناحیه بن رود و جلگه شهرستان اصفهان). رساله دکتری جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی، تهران، دانشگاه خوارزمی.

قاسمی، محمد و عزیزپور، فرهاد. (1399). تحول در نظام فعالیت و دگردیسی سازمان فضایی نواحی روستایی حاشیه زاینده رود (مطالعه موردی: ناحیه بن رود و جلگه شهرستان  اصفهان). پژوهش­های جغرافیای انسانی، (4)2، 1474-1453.

کاظمیان، غلامرضا. (1383). تبیین رابطه ساختار حاکمیت و قدرت شهری با سازمان­یابی فضا. رساله دکتری جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.

منشی­زاده، رحمت الله و صادقی، مظفر. (1389). تحولات فضایی روستاهای پیرامون شهر با تاکید بر تعامل روستا- شهری (روستاهای پیرامون شهر نورآباد ممسنی). مجله چشم­انداز جغرافیایی، 5 (12)، 137-117.

 

Arulbalaji, P., & Gurugnanam, B. (2014). Geospatial science for 16 years of variation in land use/land cover practice assessment around Salem District, South India. Journal of Geosciences and Geomatics, 2(1), 17-20.‏

Nalina, P., Meenambal, T., & Sridhar, R. S. (2014). Land use land cover dynamics of Nilgiris district, India inferred from satellite imageries. American Journal of Applied Sciences, 11(3), 455.‏

Wang, S. Q., Zheng, X. Q., & Zang, X. B. (2012). Accuracy assessments of land use change simulation based on Markov-cellular automata model. Procedia Environmental Sciences, 13, 1238-1245.