ارزیابی و پهنه‌بندی پتانسیل ژئواکوتوریسمی شهرستان سمیرم

سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی

مقاله 6، دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 47، خرداد 1401، صفحه 107-129   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/girs.2022.684201

نویسندگان

شیلا حجه فروش نیا^{* 1}؛ امیر کرم²

¹استادیار مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

²دانشیار گروه ژئومورفولوژی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی تهران، ایران

چکیده

پیشینه و هدف جاذبه‌ ها و توانمندی ‌های اکوتوریسم از سرمایه ‌های منحصر به ‌فرد هر کشور در منطقه به شمار می ‌رود. که شناسایی، طبقه ‌بندی و برنامه‌ ریزی آن به‌ منظور توسعه گردشگری علمی از اهمیت بسیاری برخوردار است، این شاخه از گردشگری به‌ طور ویژه با رعایت ضوابط و استانداردهای بین ‌المللی به معرفی پدیده‌ های حاصل از چشم ‌انداز، زمین ‌شناسی و ژئومورفولوژی به گردشگران همراه با حفظ هویت مکانی آن­ها می ‌پردازد و نیز مشاهده این گنجینه را سامان‌ دهی می ‌کند و از تخریب آن بوسیله انسان جلوگیری می ‌کند و از سوی دیگر می ‌تواند زمینه را برای توسعه منطقه فراهم کند. صنعت گردشگری طبیعی به ویژه اکوتوریسم و ژئوتوریسم به ‌عنوان یک صنعت سبز کمترین وابستگی را به منابع پایه آب و خاک داشته و در عین حال از نظر کسب درآمد و اشتغال و توسعه فرهنگی بسیار حائز اهمیت است. شهرستان سمیرم از نظر ویژگی­های ساختاری سیستم طبیعی موجود و نیز مسائل انسانی مرتبط با موقعیتش و با دارا بودن قابلیت­های طبیعی همچون آبشار، چشمه، غار، رودخانه، کوهستان مرتفع و قلل و دریاچه و روستاهای زیبا و عمدتاً سازگار با محیط طبیعی و غیره می‌ تواند یکی از مناطق مستعد کشور در جهت گسترش ژئواکوتوریسم و جذب سرمایه باشد. لذا با شناخت هر چه بهتر این منطقه و معرفی توانمندی ‌های ژئواکوتوریسمی آن به عنوان بخشی از جاذبه ‌های استان به همراه جاذبه فرهنگی و باستانی و ایجاد تفرجگاه ‌های متناسب با محیط­های طبیعی می‌ توان به جذب گردشگران و ایجاد اشتغال و جذب سرمایه امید داشت.
مواد و روش­ ها در این پژوهش برای پهنه ‌بندی پتانسیل‌ های ژئوتوریسمی شهرستان سمیرم از مدل آنتروپی شانون استفاده شده. برای مدل سازی از پارمترهای طبیعی و انسانی موجود در منطقه به‌ عنوان شاخص‌ هایی برای آنتروپی شانون استفاده شد. این شاخص‌ ها شامل ارتفاع، شیب، فاصله از رودخانه، فاصله از ژئوسایت، فاصله از قله، فاصله از امامزاده، فاصله از دشت، فاصله از کاربری اراضی، فاصله از واحد اراضی، فاصله از دریاچه، فاصله از آبشار، فاصله از غار، فاصله از چشمه، فاصله از گسل، فاصله از جاده، فاصله از روستا، مناطق حفاظت ‌شده، اقلیم می‌ باشد. کلیه نقاط با پیمایش میدانی از طریق GIS برداشت شد. نقشه‌های و معیارهای موردنیاز در محیط GIS تهیه و از تعدادی نقشه ‌ها، فاصله گرفته شد. با استفاده از تکنیک آنتروپی شانون و با همکاری متخصصانی ابتدا جدول تصمیم‌ گیری بی مقیاس شد. سپس وزن هر یک از معیارها جهت استفاده در اولویت ‌بندی گزینه ‌های دهستان شامل وردشت، حنا، ونک، پادنا سفلی و پادنا علیا، پادنا وسطی (کوچک ‌ترین واحد سیاسی شهرستان می ‌باشد و به‌ عنوان واحد مطالعاتی در نظر گرفته ‌شده است) محاسبه گردید. سپس جدول بی مقیاس موزن را محاسبه کرده و در مرحله نهایی بعد از محاسبه راه‌ حل ایده آل مثبت و منفی گزینه ‌ها اولویت ‌بندی آن ‌ها از طریق محاسبه نزدیکی نسبی گزینه ‌ها به راه‌ حل ایده آل انجام شد. نقشه وزنی معیار آنتروپی برای هر معیار محاسبه شد و وزن هر معیار در امتیاز معیارها ضرب شد و نتیجه نهایی نقشه نهایی آنتروپی به دست آمد. برای بررسی و ارزیابی ژئوتوریسم و اکوتوریسم مدل‌ ها و تکنیک‌ های مختلف و متعدد ابداع و پیشنهاد شده است. مدل ‌های ارزیابی ژئوتوریسم سعی دارند پتانسیل‌ ها و توانمندی ‌های ژئوتوریسم را در سطوح ناحیه ‌ای و ملی بررسی و ارزیابی نموده و مکان‌ ها یا نواحی با قابلیت ‌های ژئوتوریسمی را شناسایی نموده و جهت برنامه‌ ریزی ‌ها و اقدامات بعدی معرفی نمایند. در این روش یک ژئومورفوسایت بر اساس سه ارزش علمی، افزوده و ترکیبی تفسیر می ‌گردد. در ارزش علمی شاخص‌ های منحصر به فرد بودن، درهم تنیدگی، قابلیت مشاهده مجدد، جغرافیای دیرینه مدنظر است. در ارزش علمی، شاخص جغرافیای دیرینه به دلیل کمک به تجزیه و تحلیل شرایط زمین و تاریخ آب و هوایی اهمیت زیادی دارد. زیرا معیار جغرافیای دیرینه به دلیل گذشته زمین و اقلیم در ارزش علمی از جایگاه ویژه ‌ای برخوردار است. در ارزش افزوده، شاخص ‌های اکولوژیک، زیبایی، اقتصادی و فرهنگی با تأکید بر شاخص (زمین – تاریخی) در نظر گرفته می‌شود. هدف از محاسبه ارزش افزوده، این است که با برجسته کردن شاخص‌ های مدنظر، امکان اتصال بین ژئومورفولوژی و گردشگری به وجود آید. در زیر معیارهای ارزش ترکیبی بیشتر تأکید بر اقدامات مدیریتی مسئولان و برنامه ریزی جهت توسعه گردشگری، ایجاد زیر ساخت ‌های گردشگری، اقدامات تبلیغاتی مدنظر هستند. در روش رینارد، امتیازدهی گروهی بر اساس میانگین گیری از امتیازدهی فردی یا تلفیق نظرهای کارشناسان دیگر انجام شده است.
نتایج و بحث ارزیابی این منطقه نشان می‌ دهد شهرستان سمیرم منطقه ‌ای کمتر شناخته شده برای گردشگران است و منابع زمین شناختی آن کمتر شناسایی و معرفی شده است؛ هرچند به لحاظ ارزشی و علمی خصوصیات جالب توجهی به زمین گردشگران ارائه می ‌دهد. تنوع و تعداد بالای پدیده ‌ها، دسترسی تقریباً آسان به تمامی نقاط شهرستان از طریق جاده ‌های آسفالت و خاکی، اشکال منحصر بفرد و زیبای زمین‌ شناسی و کنار هم قرار گرفتن لایه‌ها و سازندهای گوناگون با قدمت و خصوصیات متفاوت، همه ازجمله عواملی هستند که این منطقه را برای توسعه ژئوتوریسم مستعد می‌ سازد. بنابراین شهرستان سمیرم از توانمندی لازم برای توسعه زمین‌ گردشگری برخوردار است. این پتانسیل ‌ها و منابع بالقوه و جالب توجه که امکان تبدیل به جاذبه‌ های ژئوتوریستی را دارا هستند با استفاده از جستجوی کتابخانه ‌ای، وب سایت‌ ها، نقشه‌ ها، پرسش از افراد محلی و بازدیدهای میدانی شناسایی و معرفی شدند. سپس با توجه به مقیاس ‌های تعریف شده به روش رینارد مورد ارزیابی قرار گرفتند. از میان 4 لندفرم منتخب، غار دنگزلو رتبه نخست، تخت سلیمان رتبه دوم، آبشار رتبه سوم و چشمه بازرنگ رتبه چهارم را به خود اختصاص دادند. همچنین نقشه پتانسیل یابی نهایی شهرستان به روش آنتروپی نشان داد که حدوداً 8425/108 کیلومتر مربع (%6.7) این شهرستان پتانسیل بسیار کم برای ژئواکوتوریسم، 388.2175 کیلومترمربع پتانسیل کم (%23.9)، 322.1800 کیلومتر مربع پتانسیل متوسط (%19.8)، 427.2350 کیلومتر مربع پتانسیل زیاد (%26.3) و  378.1650کیلومتر مربع پتانسیل بسیار زیاد (%23.27) برای ژئواکوتوریسم را دارد.
نتیجه­ گیری با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده در طول پژوهش، بزرگ‌ترین موانع توسعه گردشگری و زمین‌گردشگری در شهرستان سمیرم، ناشناخته بودن این منطقه و منابع بالقوه آن و عدم وجود امکانات در کمترین سطح برای گردشگران است که درصورت رفع این موانع می‌توان از توانمندی این شهرستان برای جذب گردشگران استفاده نمود. درخصوص امتیازات روش رینارد، مجموع ارزش افزوده در بین هر 4 لندفرم از سایر ارزش‌ها بالاتر است. غار دنگزلو و تخت سلیمان به‌عنوان باارزش‌ترین منابع زمین شناختی منطقه برای توسعه ژئوتوریسم، باید مورد توجه بیشتری قرار گیرند.

کلیدواژه‌ها

ژئواکوتوریسم؛ اکوتوریسم؛ شهرستان سمیرم؛ آنتروپی شانون؛ رینارد

مراجع

Beeco JA, Hallo JC, Brownlee MTJ. 2014. GPS Visitor Tracking and Recreation Suitability Mapping: Tools for understanding and managing visitor use. Landscape and Urban Planning, 127: 136-145. doi:https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2014.04.002.

Bernard JE. 2010. Australia’s Geoheritage: History of Study, A New Inventory of Geosites and Applications to Geotourism and Geoparks. Geoheritage, 2(1): 39-56. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-010-0011-z.

Boley BB, Nickerson NP, Bosak K. 2011. Measuring geotourism: Developing and testing the geotraveler tendency scale (GTS). Journal of Travel Research, 50(5): 567-578. doi:https://doi.org/10.1177/0047287510382295.

Bunruamkaew K, Murayam Y. 2011. Site Suitability Evaluation for Ecotourism Using GIS & AHP: A Case Study of Surat Thani Province, Thailand. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 21: 269-278. doi:https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2011.07.024.

Coratza P, Giusti C. 2005. A method for the evaluation of impacts on scientific quality of Geomorphosites. Il Quaternario, 18(1): 306-312. doi:https://doi.org/10.1515/geo-2018-0015.

Erfani M, EhsanZadeh N. 2021. Recreation suitability zoning in part of the Oman sea coast. Journal of RS and GIS for Natural Resources, 12(1): 107-123. doi:http://dorl.net/dor/20.1001.1.26767082.1400.12.1.6.7. (In Persian).

Fassoulas C, Mouriki D, Dimitriou-Nikolakis P, Iliopoulos G. 2012. Quantitative Assessment of Geotopes as an Effective Tool for Geoheritage Management. Geoheritage, 4(3): 177-193. doi:https://doi.org/10.1007/s12371-011-0046-9.

Fekrizad N, Vossoughi L. 2017. Prioritization of Appropriate Areas for Developing Ecotourism in Talesh County, Using GIS & AHP. Spatial Planning, 6(4): 101-124. doi:https://doi.org/10.22108/sppl.2017.81412.0.

Hedayatipour K, Vahabzadeh Kebria G, Musavi SR. 2021. Identification and evaluation of geotourism potential areas with sustainable development approach (Case study: mount Damavand areas in Haraz watershed). Journal of RS and GIS for Natural Resources, 12(1): 1-19. doi:http://dorl.net/dor/20.1001.1.26767082.1400.12.1.1.2. (In Persian).

Hernandez Cruz RE, Baltazar EB, Gomez GM, Estrada Lugo EIJ. 2005. Social adaptation ecotourism in the Lacandon forest. Annals of Tourism Research, 32(3): 610-627. doi:https://doi.org/10.1016/j.annals.2004.08.005.

Jabir K, DasS A. 2014. Evaluation of recreational site selection and the prospects of recreational. International Journal of Environmental Sciences, 3(1): 17-21.

Koizumi T, Chakraborty A. 2016. Geoecotourism and environmental conservation education: insights from Japan. GeoJournal, 81(5): 737-750. doi:https://doi.org/10.1007/s10708-015-9660-4.

Laura C, ru N, Robert D. 2011. Evaluation of geomorphosites in vistea valley (Fagaras Mountains-Carpathians, Romania). International Journal of Physical Sciences, 6(5): 1161-1168. doi:https://doi.org/10.5897/Ijps10.384.

Maghsoudi M, Rahmati M. 2018. Geomorphosites assessment of Lorestani province in Iran by comparing of Zouros and Comanescus methods (case study: Poldokhtar area, Iran). GeoJournal of Tourism and Geosites, 21(1): 226 – 238. doi:https://doi.org/10.30892/gtg.21118-283.

Miljković Ð, Božić S, Miljković L, Marković SB, Lukić T, Jovanović M, Bjelajac D, Vasiljević ĐA, Vujičić MD, Ristanović B. 2018. Geosite assessment using three different methods; a comparative study of the Krupaja and the Žagubica Springs–Hydrological Heritage of Serbia. Open Geosciences, 10(1): 192-208. doi:https://doi.org/10.1515/geo-2018-0015.

Pica A, Fredi P, Del Monte M. 2014. The ernici mountains geoheritage (Central Apennines, Italy): Assessment of the geosites for geotourism development. GeoJournal of Tourism and Geosites, 7(2): 14.

Pourghasemi HR, Mohammady M, Pradhan B. 2012. Landslide susceptibility mapping using index of entropy and conditional probability models in GIS: Safarood Basin, Iran. CATENA, 97: 71-84. doi:https://doi.org/10.1016/j.catena.2012.05.005.

Prolong J. 2005. A method for assessing the tourist potential and use of geomorphological sites, Geomorphologies, Relief, processes. Environment, 3: 189-196. doi:https://doi.org/10.4000/geomorphologie.350.

Ramsay T. 2017. Fforest Fawr Geopark—a UNESCO Global Geopark distinguished by its geological, industrial and cultural heritage. Proceedings of the Geologists' Association, 128(3): 500-509. doi:https://doi.org/10.1016/j.pgeola.2016.12.010.

Reynard E, Fontana G, Kozlik L, Scapozza C. 2007. A method for assessing" scientific" and" additional values" of geomorphosites. Geographica Helvetica, 62(3): 148-158. doi:https://doi.org/10.5194/gh-62-148-2007.

Rocha J, Brilha J, Henriques MH. 2014. Assessment of the geological heritage of Cape Mondego Natural Monument (Central Portugal). Proceedings of the Geologists' Association, 125(1): 107-113. doi:https://doi.org/10.1016/j.pgeola.2013.04.005.

Sarvati MR, Kazazi E. 2006. Geotourism and Planning Opportunities in Hamadan Province. Quarterly Journal of Geographical Space, Islamic Azad University, Ahar Branch, sixth year, 10. doi:https://doi.org/10.22131/SEPEHR.2014.12163. (In Persian).

Sharifi SM, Bostani A. 2015. Ecotourism zoning models using fuzzy. Geographical Planning of Space, 5(16): 1-17. (In Persian).

Shayan S, Sharifi Kia M, Zare G. 2011. Evaluating the geomorphotourism potential of landforms based on Praloong method (Case Study: Darab Township). Arid Regions Geographic Studies, 1(2): 73-91. (In Persian).

Wu Y-Y, Wang H-L, Ho Y-F. 2010. Urban ecotourism: Defining and assessing dimensions using fuzzy number construction. Tourism Management, 31(6): 739-743. doi:https://doi.org/10.1016/j.tourman.2009.07.014.

Yan L, Gao BW, Zhang M. 2017. A mathematical model for tourism potential assessment. Tourism Management, 63: 355-365. doi:https://doi.org/10.1016/j.tourman.2017.07.003.

Zabihi H, Alizadeh M, Wolf ID, Karami M, Ahmad A, Salamian H. 2020. A GIS-based fuzzy-analytic hierarchy process (F-AHP) for ecotourism suitability decision making: A case study of Babol in Iran. Tourism Management Perspectives, 36: 100726. doi:https://doi.org/10.1016/j.tmp.2020.100726.

Zouros N. 2005. Assessment, protection, and promotion of geomorphological and geological sites in the Aegean area, Greece. Géomorphologie: Relief, Processus, Environnement, 11(3): 227-234. doi:https://doi.org/10.4000/geomorphologie.398.