معناشناسی توصیفی واژه «حکمت» با تکیه بر آیات و روایات

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 3، دوره 12، شماره 47، مهر 1400، صفحه 61-87   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2021.684496

نویسندگان

علیرضا کاوند¹؛ حسن احمدنیا²

¹استادیار پایه 7 رشته تفسیر و علوم قرآن؛ دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم؛ دانشکده تفسیر و معارف قرآن کریم قم

²کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

قرآن کتابی است که نیاز به تدبر دارد و مسلماً صاحبان خرد، بیش‌ترین سهم را در این بهره گیری دارند. لغت یونانی «فیلوزوفیا» در متون منطقی قدیم که از یونانی به عربی ترجمه شده، به لفظ حکمت برگردانده شده و عرب، لغت فلسفه را نیز مرادف حکمت به کار برده است. شناخت اشیا را به بهترین نحو، «حکمت» می‌نامند. در این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر آیات و روایات بدین نتایج رسیدیم: معناشناسی واژه حکمت شامل سه بُعد کلمات همنشین، کلمات جانشین و کلمات متضاد است. از مفاهیمی که در آیات به همراه این کلمه ذکر شده‌اند، می‌توان واژه حکمت را جامع‌تر شناخت. کلماتی مانند خیر کثیر، شکر و افعالی مانند ایتاء، تعلیم و... . کلمات جانشین به واژگانی اطلاق می‌شود که سبکی مشابه حکمت را داشته باشند، مانند عقل، ذی حجر، لبّ و فکر. واژه‌ای که دقیقاً متضاد حکمت می‌باشد، جهل است که شناخت جهالت، تأثیری شگرف در دستیابی به مقدمات حکمت دارد.

کلیدواژه‌ها

حکمت؛ مفاهیم همنشین؛ مفاهیم جانشین؛ ارتباط معنایی

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن منظور، جمال الدین ابوالفضل محمد بن مکرم. 1408ق، لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

اچسون، جین. 1385ش، زبان شناسی همگانی، ترجمه حسین وثوقی، چاپ دوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

آلوسی بغدادی، شهاب الدین محمود. بی تا، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم وسبع المثانی، بیروت: دار الفکر.

باقری، مهری. 1384ش، مقدمات زبان شناسی، تهران: نشر قطره.

بحرانی، سید هاشم. 1416ق، تفسیر برهان، تهران: بنیاد بعثت.

بستانی، فواد افرام. 1375ش، فرهنگ ابجدی الفبایی عربی- فارسی، ترجمه رضا مهدیار، تهران: انتشارات اسلامی.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1385ق، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دمشق.

طالقانی، سید محمود. 1362ش، پرتوی از قرآن، تهران: شرکت سهامی انتشار.

طباطبایی، محمدحسین. 1376ش، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چاپ چهارم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسی، فضل بن حسن. 1371ق، مجمع البیان، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر.

طیّب، سید عبدالحسین. 1378ش، تفسیر أطیب البیان، تهران: انتشارات اسلام.

فراهیدی، خلیل بن احمد. 1981م، العین، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، الطبعة الثانیة، عراق: وزارة الثقافة والاعلام.

قرائتی، محسن. تفسیر نور، 1383ش، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.

قرشی، سید علی اکبر. 1352ش، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

قفطی، علی بن یوسف. 1371ش، تاریخ الحکماء، ترجمه فارسی از مترجم قرن یازدهم هجری، به کوشش بهین دارائی، تهران: دانشگاه تهران.

کاشانی، ملا فتح الله. 1336ش، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی.

گنابادی، سلطان محمد. 1372ش، متن و ترجمه تفسیر شریف بیان السعادة فی مقامات العبادة، ترجمه محمد رضاخانی و حشمت الله ریاضی، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور.

مدرسی، محمدتقی. 1377ش، تفسیر هدایت، ترجمه مترجمان، مشهد: آستان قدس رضوی.

مکارم شیرازی، ناصر. 1375ش، تفسیر نمونه، چاپ سی و پنجم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

نجفی خمینی، محمدجواد. 1398ق، تفسیر آسان، تهران: انتشارات اسلامیه.

واحدی نیشابوری، ابوالحسن علی بن احمد. 1383ش، اسباب النزول، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: نشر نی.

کتب انگلیسی

Isutsu .Toshihico,  2002, Ethico-Religious Concepts in the Quran, London: Mcgill Queens Univ Pr.

 

مقالات

شاکر، محمدکاظم. 1380ش، «نگاهی دیگر به معنا شناسی کتاب و حکمت»، پژوهش دینی، سال اول، ش3، صص9-28.

شاکر، محمدکاظم. 1380ش، «نگاهی دیگر به معناشناسی کتاب و حکمت»، پژوهش دینی، سال اول، ش 3، صص9-28.

عظیمی ده علی، محمد. 1394ش، «معناشناسی تقیه در قرآن»، مطالعات قرآنی، ش 23، پاییز، صص 79-61.