بررسی تطبیقی مبانی و تأثیر ایمان بر اعتبار شهادت در دیدگاه مذاهب خمسه

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 17، شماره 64، شهریور 1400، صفحه 77-112   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2021.684732

نویسندگان

علی خالقی¹؛ داود سیفی^{* 2}؛ قاسم اسلامی نیا³

¹دانشیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

²دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران

³استادیار گروه حقوق جزا و شناسی، دانشگاه زابل، زابل، ایران

چکیده

شهادت به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین ادله اثبات دعاوی کیفری و حقوقی در عصر تجهیز بشر به شیوه‌های مدرن کشف واقعیت، در غالب نظام‌های حقوقی، هنوز اهمیت بی‌بدیل خود را از دست نداده است. راز این امر در شرایط متعدد و بعضاً پیچیده‌ای است که نظام‌های دادرسی کیفری و خصوصاً اسلام برای شاهد پیش‌بینی کرده است. یکی از شرایط مزبورکه تفسیرهای متنوعی را در بین فرق اسلامی برانگیخته، ایمان است. با فرض اجتماع سایر شرایط شهادت، مفهوم ایمان و تأثیر آن بر شهادت از دیدگاه دو فرقه بزرگ اسلامی، کیفیت مواجهه نظام قضایی ایران و سایر کشورهای اسلامی با شهودی را که دارای مذهبی متفاوت و یا مشابه با مشهود علیهم هستند، مشخص می‌سازد. با تدقیق در مبانی و مستندات اهل سنت و امامیه چنین برمی‌آید که در مفهوم عام ایمان و رد شهادت غیرذمی و اهل کتاب، تفاوت‌هایی میان مذاهب وجود دارد. مذاهب حنفی و حنبلی شهادت اهل ذمی در بین خودشان را مطلقاً می‌پذیرند ولی سایرمذاهب تنها در وصیت به جواز شهادت اهل کتاب حکم داده‌اند؛ لذا عمده تهافت آرا در پذیرش شهادت غیر مومن است. در این راستا، حنبلی و مالکی با تعریف خاص خود از ایمان، بر رد مطلق شهادت شیعه نظر داده‌اند؛ اما در مقابل مذهب حنفی و شافعی، دیدگاه ملایم‌تری را اتخاذ نموده‌اند. در میان فقهای امامیه نیز برخلاف متقدمین که حکم بر رد مطلق شهادت اهل تسنن داده‌اند، فقهای معاصر بین مستضعف فکری و جاهل مقصر تمیز قائل شده و مبانی و ادله نظریه رد را موردنقد جدی قرار داده‌اند که چنین نظریه‌ی با ملاک و معیار اساسی پذیرش شهادت یعنی قابلیت کشف حقیقت و درجه راست‌گویی در نظام‌های حقوقی، انطباق بیشتری دارد. این نوشتار با تبیین تعاریف و ویژگی‌های مختلف ایمان در پرتو تأملات فقهی شیعه و سنی، درصدد کشف دیدگاه فریقین نسبت به پذیرش یا عدم پذیرش شهادت در آن دسته از دعاوی است که بین شاهد و مشهود علیهم ازنظر گرایش دینی و یا مذهبی، تفاوت و ناهمسانی وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

شهادت؛ شاهد؛ ایمان؛ فقه امامیه؛ اهل سنت

مراجع

قران کریم

1. ابن براج، عبدالعزیز(1406). المهذب. ج2. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
2. ابن تیمیه (1392).کتاب الإیمان(چاپ دوم). مکتب الإسلامی.
3. ابن عابدین (1428). ردالمحتار علی الدرالمختار. ج6. بیروت: دارالمعرفه.
4. ابن قدامه، أبوالفرج عبدالرحمن(1405). شرح کبیر علی متن المقنع، ج12.بیروت: دارالکتب العربی.
5. ابن قدامه، عبدالله بن احمد(1405 ). المغنی، ج12. بیروت: دارالکتب العربی.
6. ابن مودود (1419). الموصلی الحنفی ،ج1 و2، الاختیار لتعلیل المختار،قاهره، دار الخیر.
7. ابن نجیم، حنفی ( بی تا). بحر الرائق، ج7، قاهره، دارالکت اسلامی.
8. الماوردی البصری، أبوالحسن علی(1419).الحاوی الکبیر فی فقه الشافعی.ج27. قاهره:دار الکتب العلمیة.
9. اردبیلی، احمد،(1414) مجمع الفائده و البیان فی شرح ارشاد الأذهان.ج12. قم: نشر اسلامی.
10. أزهری، صالح عبد السمیع(بی تا). الثمر الدانی فی تقریب المعانی(فقه مالکی). بیروت:المکتبة الثقافیة.
11. اصفهانی، بهاءالدین محمد(فاضل هندی)(1420).کشف اللثام، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
12. اصفهانی، حسین(راغب اصفهانی) (1404). المفردات (چاپ دوم). تهران: دفتر نشر کتاب.
13. الهیتمی(1375). تحفة المحتاج فی شرح المنهاج. ج10. بیروت: مکتبه التجاریه الکبری
14. بعلی دمشقی، علاءالدین ابوالحسن(2010م)الاختیارات الفقهیة لشیخ الإسلام ابن تیمیة.دمشق:دارالعاصمه.
15. بهوتی حنبلی، منصور بن یونس().کشاف القناع عن متن الإقناع، ج6. بیروت: دارالکتب العلمیه.
16. بهوتی منصور بن یونس(بی تا)، شرح منتهى الإرادات. ج3 . بی جا. عالم الکتب.
17. بیهقی ،احمد(بی تا) سنن کبری، ج10. بیروت: دارالفکر.
18. بیهقی، احمد بن حسین(). شُعب الإیمان، ج1. بیروت: دار الکتب العلمیه.
19. جبعی عاملی، زین الدین بن علی(شهید ثانی) (1419). مسالک الأفهام،ج14. قم: مؤسسه معارف اسلامی.
20. جبعی عاملی، زین الدین بن علی(شهید ثانی) (1388ش)، شرح اللمعه، ج5. (چاپ پنجم). قم: انتشارات دارالعلم.
21. جبعی عاملی، زین الدین بن علی(شهید ثانی) (1409). حقائق الإیمان، قم: چاپخانه سیدالشهداء- کتابخانه آیت الله مرعشی.
22. جعفری لنگرودی، محمدجعفر(1372). ترمینولوژی حقوق. (چاپ ششم) تهران: گنج دانش.
23. حر عاملی، محمد بن حسن(1403).وسائل الشیعه، ج13، 15 و 18. بیروت:انتشارات الإسلامیه.
24. حسینی واسطی زبیدی، محمدمرتضی(1414ق). تاج العروس،ج5 و 15. بیروت: دارالفکر.
25. حصفکی، محمد علاءالدین(1415). درالمختار شرح تنویر الأبصار(فقه حنفی). ج7. بیروت: دارالفکر.
26. حلی، حسن(1422). تحریرالأحکام. ج5. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
27. حلی، حسن (1418). مختلف الشیعه.ج8. قم. نشر اسلامی.
28. حلی، حسن (بی تا). تذکرة الفقهاء(ط.ق). ج2. تهران:منشورات الکتب المرتضویه.
29. حلی، حسن (1419). قواعدالأحکام . قم: مؤسسه نشر اسلامی.
30. حلی، ابن ادریس(1429). سرائر. ج2و3. نجف : عتبه العلویه المقدسه.
31. حلی، جعفر بن حسن(1362) شرائع الإسلام. ج4. (چاپ دوم). تهران: دارالکتب الإسلامیه.
32. حنبلی أبو إسحاق برهان الدین(1421ق)، المبدع فی شرح المقنع، ،قاهره:مکتب الإسلامی.
33. خمینی ، روح اللّه (1376ش). کتاب الطهارة (ط - القدیمة). قم: چاپخانه حکمت،.
34. خمینی ، روح اللّه (1390) ، تحریرالوسیله،ج2، چاپ دوم، قم، دارالکتب العلمیه.
35. حکاکیان، سلیمان(1378). تهیلیم(مزامیر حضرت داود).تهران: انشارات انجمن کلیمیان.
36. خویی، ابوالقاسم (1422)، مبانی تکمله المنهاج، ج4و1، قم، موسسه احیاء آثار آیت الله خویی.
37. خیاری عبدالله علی (2012م). حجیة الشهادة فی الإثبات فی القانون الیمنی والفقه الإسلامی والقانون المقارن، مرکز الأمین للنشر والتوزیع
38. دردیر، أبوالبرکات احمد (1408). شرح کبیر(فقه مالکی). ج4. بیروت: دار إحیاء الکتب العربیه.
39. دهخدا، علی اکبر(1385). فرهنگ دهخدا. ج2. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
40. دسوقی، شمس الدین(1378).حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر(فقه مالکی). ج4.بیروت: دار الکتب العربیه.
41. رملی مصری، شمس الدین محمد(1412).نهایه المحتاج إلی شرح المنهاج.ج8. بیروت:دارالثراث عربی.
42. روحانی، محمدصادق(1414ق).فقه الصادق. ج25.(چاپ سوم). قم: مؤسسه دارالکتاب.
43. زراعت، عباس، حاجی زاده، حمیدرضا(1388) ادله اثبات دعوا.کاشان: نشر قانون مدار.
44. سبحانی تبریزی، جعفر(1418). نظام القضاءو الشهاده فی شریعه اسلامیه الغراء ج2. قم: امام صادق(ع).
45. سبکی،عبدالوهاب(1383).طبقات الشافعیة الکبری، ج1. تحقیق عبدالفتاح محمد حلو.قاهره:دارالفکر.
46. سجستانی، سلیمان بن اشعث( 1410ق). سنن ابو داود. ج2. بیروت:دارالفکر للطباعه و النشر.
47. سرخسی، شمس الدین(1986م). المبسوط(فقه حنفی)، ج16. بیروت: دارالمعرفة.
48. سید سابق (1422). فقه السنه. ج3. بیروت: دارالفکر.
49. شربینی خطیب، محمد (1377). مغنی المحتاج (فقه شافعی). ج4. بیروت: التراث العربی.
50. صدوق، محمدبن علی(1404). من لا یحضره الفقیه. ج3. (چاپ دوم). قم: انتشارات اسلامی.
51. صدرزاده افشار محسن(1369). ادله اثبات دعوا. تهران:نشر دانشگاهی.
52. طباطبائی، علی (1422). ریاض المسائل. ج13. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
53. طبرسی، فضل بن حسن،(1415ق). مجمع البیان. ج9. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
54. طحاوی، احمد بن محمد(1391). اختلاف الفقهاء. اسلام آباد: بی نا.
55. طوری القادری الحنفی، محمد بن حسن(1418). تکمله بحرالرائق شرح کنز الدقائق، ج1، تحقیق شیخ زکریا عمیرات، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون- دارالکتب العلمیه.
56. طوسی، أبو جعفر محمدحسن (1420ق).الخلاف، ج5و6. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
57. طوسی، أبو جعفر محمدحسن (1351ش). المبسوط. ج8.تهران: کتابخانه مرتضوی.
58. طوسی، أبو جعفر محمدحسن ( 1412). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی. قم: انتشارات قدس.
59. عبدالکریم، زیدان(2005م). نظام القضاء فی الشریعة الإسلامیة. بیجا. مؤسسة الرسالة طبعة .
60. عثمانی تهانوی ظفر احمد(1418).اعلاء السنن،ج6، 15،کتاب شهادت، پاکستان: ، نشر اداره علوم اسلامیه.
61. عسقلانی، ابوالفضل احمد (1416ق). التلخیص الحبیر فی تخریج أحادیث . ج2.مصر: دار الکتب العلمیه.
62. فنیخ ولید بن سلیمان (1427ق). قوادح الشهاده فی النطام السعودیه،رساله فی علوم جنایی.جامعه نایف.
63. قرائتی، محسن (1388ش). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
64. کاشانی حنفی، علاءالدین أبی بن مسعود(1409).بدائع الصنایع، ج6. پاکستان: مکتبة حبیبیة.
65. کاتوزیان ناصر(1383) اثبات و دلیل اثبات. ج2. تهران: میزان.
66. کریمی، عباس (1386).ادله اثبات دعوا. تهران: میزا.
67. کلینی ، محمد بن یعقوب(1367).کافی، ج6و7. (چاپ سوم). تهران. انتشارات اسلامی.
68. کمال الدین بن عبدالواحد (ابن الهمام)(بی تا). فتح القدیر. ج7. بیروت: دارالفکر.
69. گلپایگانی، محمدرضا (1405).کتاب شهادات، چاپ اول، قم، چاپخانه سیدالشهداء.
70. مجلسی، محمدباقر(1403ق). بحارالأنوار. ج65 و 91. بیروت: مؤسسه الوفاء.
71. محمد ابن احمد بن محمد(علیش)(1409).منح الجلیل شرح مختصر خلیل،ج8. قاهره: دارالفکر.
72. محمد ابن‌ قیم‌ جوزیه‌ (1953م).الطرق‌ الحکمیة. به‌ کوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌: دارالفکر
73. مرادخانی، احمد(1396). شرایط گواهان درفقه فریقین(باتوجه به قانون). فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی.ش12 (43). 145-164
74. مرداوی علی بن سلیمان بن أحمد ( بیتا). الإنصاف،ج 12، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
75. مرشد بالله، یحیی بن حسین(1403ق). الامالی، بیروت.بی نا.
76. مروارید، علی اصغر(1413) ینابیع الفقهیه.ج33. بیروت: موسسه فقه اهل البیت.
77. مروزی، محمد بن نصر(1406ق). اختلاف العلماء. به کوشش صبحی سامرایی، بیروت.بی نا.
78. مصری، جمال الدین ابن منظور(1405). لسان العرب.ج3. قم: نشر ادب حوزه.
79. المعافری، محمد بن عبد الله(1428).مسالک فی شرح موطأ مالک،ج6.بی‌جا: دارالعرب الاسلامی.
80. المحلی،جلال الدین(2015).کنز الراغبین. ج4. بیروت: دارالکتب العلمیه.
81. مکارم شیرازی، ناصر(1382ش) تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
82. مکارم ، ناصر(1427)استفتادات جدید. ج3. قم : مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع).
83. مکی عاملی،شمس الدین (1411). اللمعه الدمشقیه. قم: منشورات دارالفکر.
84. مکی عاملی، شمس الدین محمد(شهید اول)،(1417ق)، الدروس الشرعیه .ج2. قم:مؤسسه نشر اسلامی.
85. ملیباری ،زین الدین بن عبدالعزیز( 1418ق).فتح المعین .ج4. بیروت:دارالفکر للطباعة و النشر.
86. معین، محمد (1381). فرهنگ معین. ج1. تهران: انتشارات فرهنگ ماهرخ.
87. نجفی، محمدحسن(1367ش). جواهرالکلام، ج41. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
88. نجفی، محمدهادی(1416). صد حدیث درباره مؤمن.قم: مؤسسه نشر اسلامی.
89. نراقی، احمد(1419). مستند الشیعه فی احکام الشریعه . ج18. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
90. نووی یحیی بن شرف(بی تا)، صحیح مسلم بشرح النووی ، بیروت:دارالفکر للطباعه والنشر.
91. نیشابوری، ابی­بکرمحمد بن ابراهیم(1425).اشراف علی مذاهب العلما.ج4.راس­الخیمه:مکتبه مکی الثقافیه.
92. نیشابوری، مسلم(بیتا). صحیح مسلم. بیروت: دار الفکر.
93. نوبهاررحیم (1384).بررسی قاعده فقهی حرمت تنفیر از دین. مجله تحقیقات حقوقی. ش42.صص 129-172