اولویت‌بندی معیارهای محیطی موثر در کیفیت سکونتگاههای غیررسمی با استفاده از روش دلفی و تکنیک شانون (نمونه موردی: کلانشهر مشهد)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 5، دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 62، خرداد 1402، صفحه 69-80   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

شیرین شاهیده¹؛ محمد هادی کابلی^{* 2}؛ فریبرز دولت آبادی³؛ وحید شالی امینی⁴

¹گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استادیار گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، واحد دماوند، دانشگاه آزاد اسلامی، دماوند، ایران

³استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحدتهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

⁴استادیار گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

اسکان غیررسمی، نتیجه تمایل جمعیتهای انسانی به زندگی در محیطهای شهریست. شکلگیری پدیده اسکان غیررسمی در شهرها، اهمیت مفهوم کیفیت زندگی شهری را بیش از پیش یادآوری میکند. هدف این پژوهش، تعریف و اولویت‌بندی مولفه‌های کیفی این سکونتگاهها و بررسی ویژگیهای کالبدی–فضایی و نقش آنها در شکل‌دهی به زندگی ساکنین میباشد. در این پژوهش با تمرکز بر محور اصلی، از روش تحقیق کیفی، راهبرد پیمایشی و تحلیل سلسله‌مراتبی دلفی فازی بمنظور ارزیابی نظر متخصصان و نیز از تکنیک انتروپی شانون در جهت وزن‌‌دهی و اولویت‌بندی نهایی شاخصهای کیفیت بدست آمده از پرسشنامه دلفی استفاده شده‌ است. نظرسنجی بر روی ساکنان 4 پهنه اسکان غیررسمی در مشهد انجام شده و نتایج حاصله از این مطالعه بیانگر مشکلات و نیازهای مشترک در میان ساکنان این سکونتگاههای غیررسمی و نارضایتی آنها از فضای سکونتشان است. براساس نظرسنجی در این 4 سکونتگاه و با انجام دو مرحله پرسشنامه دلفی ، معیارهای محیطی موثر بر کیقیت زندگی ساکنان بدست آمده و با استفاده از روش شانون این معیارها در 7 دسته موضوعی دسته بندی شدند. وزن بدست آمده برای هر یک از این دسته ها نشان دهنده اهمیت موضوعات با محور امنیت، مردم و فعالیت پذیری میباشد که زیر مجموعه بحث عملکردی در مدل مکان پایدار هستند. در نهایت نیز مدل شاخصهای کیفیت محیطی موثر در سکونتگاهای غیررسمی که در آن وزن هر دسته شاخص و ترتیب اهمیت شاخصها نمایانگر است تدوین و ارائه شده که بیانگر حوزه های اولویت مداخله کیفی در این بخشها میباشد.

کلیدواژه‌ها

سکونتگاههای غیررسمی؛ مولفه ‌های کیفیت محیط؛ روش دلفی؛ تکنیک شانون

مراجع

حسین­زاده دلیر، کریم؛ حاجی آقازاده، صفر و نصیری، فاطمه. (1398). تحلیل اثرات پراکنده­رویی شهری در توسعه پایدار روستایی از دیدگاه جامعه محلی  (مطالعه موردی: روستاهای ادغام شده در شهر ارومیه). مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 14(4)، 965-949.

آذر، عادل. (1380). توسعه روش انتروپی شانون در تحلیل محتوا. فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، 11(37، 38)، 1-18.

استاد تقی­زاده، عباس و عماری، حسن. (1393). شهر آرام، شهر استرس زدا. تهران: انتشارات تیسا.

آمارنامه شهر مشهد. (1395). انتشارات شهرداری مشهد، سازمان فناوری اطلاعات.

ایراندوست، کیومرث. (1388). امید و ناامیدی در سکونتگاه­های غیررسمی. فصلنامه رفاه اجتماعی، 26: 3-94.

اعظمی، محمد؛ ایراندوست، کیومرث؛ و تولایی، روح الله. (1393). شاخصهای تعریف و تبیین سکونتگاه­های غیررسمی در ایران. نشریه مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقه‌ای، 6(21): 43-60.

بامشکی، سید جلیل. (1396). با ما در متن بمانید. مشهد: شهرداری مشهد.

پاکزاد، جهانشاه. (1386). سیر اندیشه‌ها در شهرسازی (2) از کمیت تا کیفیت. تهران: شرکت عمران شهرهای جدید.

پوراحمد، احمد؛ شماعی، علی. (1384). بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جعرافیا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

پورموسوی، موسی و معصومی، سلمان. (1389). ساماندهی و توانمندسازی محله‌های آسیب‌پذیر با تاکید بر نقش مدیریت شهری. ماهنامه شهرداریها، 11(99): 32-40.

جعفری، الهام؛ غلامعلی‌زاده، حمزه و مدیری، محمود. (1398). شناسایی عوامل موثر بر اجتماع‌پذیری در محیط­های آموزشی معماری و شهرسازی ایران. نشریه علمی معماری و شهرسازی ایران، 10(18)، 5-18.

خوشقدم، فرزانه؛ رزاقی اصل، سینا. (1395). ارائه راهبردهای ارتقا کیفیت محیطی در نوسازی بافت فرسوده فرحزاد با استفاده از روش تحلیل استراتژیک – سلسله‌مراتبی، نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 7(2، 7)، 37-58.

زیاری، کرامت‌الله؛ ابدالی، یعقوب؛ و الله ‌قلی‌پور، سارا. (1398). تحلیل و ارزیابی مولفه‌های کیفیت زندگی در کانونهای جرم‌خیز، مطالعه موردی: منطقه 12 شهر تهران، دو فصلنامه علمی - پژوهشی بوم‌شناسی شهری،  10(19)، 105-122.

سامی،  ابراهیم؛ کرباسی، پوران؛ کریمی، پیمان و سنگین آبادی، مهتاب. (1401). ارزیابی و پیش­بینی تغییرات فضایی و روند رشد شهری با استفاده از سنجش از دور (مطالعه موردی: شهر قروه). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 18(1)، 1061-1049.

سمیع، صمد؛ رمضانی­پور، مهرداد؛ ابراهیمی، لیلا و حقزاد، آمنه. (1400). تحلیل عوامل کلیدی موثر بر مسکن گروه­های کم درآمد شهری (مطالعه موردی: شهر رشت). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 16(3)، 507-489.

شماعی، علی و احمدپور، احمد. (1384). بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جعرافیا. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شهرو شهروند. (1393). ساماندهی حاشیه مشهد: عزم دولت برای آغاز یک تحول. ضمیمه نشریه شهرسازی و معماری هفت شهر، ویژه سکونتگاههای غیررسمی مشهد. وزارت راه و شهرسازی. شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران.

صرافی، مظفر. (1387). ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی کشور در پرتو حکمروایی خوب شهری. هفت شهر، (23و 24)، 4-13.

کاظمیان، غلامرضا؛ قربانی‌زاده، وجه‌الله و شفیعا، سعید. (1391). دستیابی به توسعه پایدار محلی از طریق ظرفیت اجتماعی ساکنین و فعالان اقتصادی محله غیررسمی، مطالعه موردی: محله شمیران نو، فصلنامه علمی -پژوهشی مطالعات شهری، 4، 1-10.

گلکار، کوروش. (1386). مولفه‌های سازنده کیفیت طراحی شهری. نشریه علمی پژوهشی صفه، 32، 38-65.

نجفی، سعید؛ احدنژاد، محسن؛ و دویران، اسماعیل. (1394). ارزیابی کیفیت زندگی در سکونتگاهای غیررسمی شهرها، موردشناسی: محله اسلام آباد شهر زنجان. مجله جغرافیا و آمایش شهری- منطقه­ای، 16، 75-90.

نقدی، اسدالله. (1389) حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی. همدان: انتشارات فن آوران.

مهندسین مشاور پژوهش معماری. (1387). برنامه ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی کلانشهر مشهد و اقدامات توانمندسازی اجتماعات آنها با تاکید بر بهسازی شهری جلد اول. مشهد: وزاردت مسکن و شهرسازی شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران.

Devi, P.P., Lowry, J.H., & Weber, E. (2017). Global environmental impact of informal settlements and perceptions of local environmental threats: An empirical case study in Suva. Fiji. Habitat International Journal, 69, 58-67. DOI: 10.1016/j.habitatint.2017.08.005

Dhabhalabutr, K. (2016). The empowerment of the slum inhabitants as a primary agent of low-income housing: slum upgrading in Thailand between 1980-2011. Procedia Journal of Social and Behavioral Sciences, 216, 428-439. DOI: 10.1016/j.sbspro.2015.12.057

Hall, T. (2005). Urban geography (3thed). 153. London and New York: Rutledge.

Khalil, A., El-Aal, A.A., Quintero, N., Aayesh, H., El-Wahab, M.A., Ibrahim, M., & Marei, K. (2016). Improving living condition in informal settlements, the case of El-Arab Hurghada. Journal of Procedia Environmental Sciences, 34, 13-24. DOI: 10.1016/j.proenv.2016.04.002

Mamdouh, D., Elsayed, H.G. (2018). From informal settlements to sustainable communities. Alexandria Engineering Journal, 57, 2367-2376. DOI: 10.1016/j.aej.2017.09.004

Menshawy, A.E., Shafik, S., & Khedr, F. (2016). Affordable housing as method for informal settlements, sustainable upgrading. Procedia Journal of Social and Behavioral Sciences, 223, 126-133. DOI: 10.1016/j.sbspro.2016.05.330

Word bank group. (1999-2000). Cities alliance for cities without slums. Available at citiesalliance: http://www.citiesalliance.org/citiesalliancehomepage.nsf