صدور حکم حکومتی به منظور حفظ نظم و نظام جامعه اسلامی از دیدگاه فریقین

مطالعات فقهی و فلسفی

دوره 12، شماره 46، شهریور 1400، صفحه 1-14   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

زینب موسوی سادات¹؛ نسرین کریمی^{* 2}؛ سید محمد شفیعی مازندرانی²

¹دانشجوی دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.

²استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

چکیده

بخشی از اختیارات حاکمیتی هر زمامدار و هر نظام سیاسی از طریق جعل و صدور قوانین و احکام حکومتی اعمال می‌شود. با وجود احکام شرعی در اندیشه سیاسی دینی، پرسش اساسی، توجیه جمع نهاد قانونگذاری در نظام­های دموکراتیک با موضوع حکم حکومتی است. بنابراین، این سئوال مطرح می‌شود که آیا «تقنین ولایی و صدور احکام ولایی ـ حکومتی» برخوردار از «مشروعیت دینی» است؟چه نسبتی میان احکام شرعی و احکام حکومتی می‌باشد؟ آیا احکام مذکور در تعارض با احکام شرعی است؟ بررسی خاستگاه و مشروعیت احکام حکومتی، مقوله‌ای ضروری است و بدون آن نمی‌توان هیچ تصویر مناسبی از بنیاد نظری تدبیر جامعه در نظام سیاسی اسلام داشت. روش پژوهش حاضر تحلیلی – تطبیقی در منابع اهل تسنن و تشیع است.  نتایج نشان داد که هر دو دیدگاه اعتقاد دارند «حفظ نظام» و جایگاه آن باید در چهارچوب شریعت باشد، اما با دقت و تأمل در مصلحت فقه اهل سنت، درمی‌یابیم که تشخیص آنها ظنی است و مصلحت مظنونه هیچ‌گاه مقاصد شریعت را برآورده نمی‌کند؛ چون تطبیق آن کلیات بر افراد خارجی و مسائل مستحدثه و نوظهور کار آسانی نیست؛ اما در فقه شیعه به برکت عترت و روایات بسیار معصومان به اجتهاد ظنی حاکم اسلامی که با نصب عام از طرف معصوم مشروعیت یافته، نیازهای حقیقی بشر در عرصه‌های گوناگون پاسخ گفته می‌شود. بنابراین، مسئله مشروعیت در تحقق اصل «حفظ نظام» نقطه اختلاف بین فریقین است.

کلیدواژه‌ها

حفظ نظام؛ احکام حکومتی؛ مشروعیت؛ مصلحت

مراجع

ابن خلدون، عبدالرحمن (1352). مقدمه ابن خلدون. ترجمه محمدپروین گنابادی. تهران: مرکز انتشارات علمی فرهنگی.

ابن منظور (1414ق). لسان العرب. قاهره: دارالحدیث، ج2.

ارجستانی، حسن (1342). حاکمیت دولت‌ها. بی‌جا: سازمان کتاب‌های جیبی.

اسلامی، رضا (1378). اصول فقه حکومتی. پژوهشکده فقه و حقوق دفتر تبلیغات اسلامی. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

پرور، اسماعیل (1391). احکام حکومتی چرایی و چیستی. قم: کتاب فردا.

توکلی، اسدالله (1397). مصلحت در فقه شیعه و سنّی. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم.

ثنایی‌فر، محمد (1393). حکایت حکومت. تهران: انتشارات بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق(ع).

جوادی آملی، عبدالله (1389). تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم. تحقیق سعید بندعلی و عباس رحیمیان. قم: مرکز نشر اسراء، ج19.

جوهری، اسماعیل (1985م). الصحاح اللغه. بیروت: بی‌نا، ج4.

خمینی، سید روح‏اللَّه (1372). انوار الهدایه. قم: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج21.

خویی، سید ابوالقاسم  (1416ق). صراط النجاة(المحشی للخوئی). قم: مکتب نشر المنتخب، ج1.

خویی، سید ابوالقاسم (1422ق). مصباح الاصول. نجف: مکتبة الداوری، ج2.

سفیق العانی، محمد (1965م). الفقه الاسلامی. بی‌جا: معه الدراسات العربیة.

شریف العالم، عبدالسلام محمد (1996م). نظریة السیاسة الشرعیة؛ الظوابط التطبیقات. بنغازی: منشورات جامعة قازیونس.

شیرازی، مرتضی (1374). مجمع لغات. بی‌جا: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

صدر، محمدباقر (1403ق). الفتاوی‌ الواضحه. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، چاپ هشتم.

صَرّامی، سیف‏اللَّه (1380). احکام حکومتی و مصلحت. تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام.

طباطبایی، محمدحسین (1345). معنویت تشیّع. قم: اندیشه.

طباطبائی، محمدحسین (بی‌تا). ظهور شیعه. تهران: علمی و فرهنگی.

علیدوست، ابوالقاسم (1388). فقه و مصلحت. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

فیروزآبادی، سید مرتضی (1400ق). عنایه الاصول. قم: انتشارات فیروز، ج6.

کلانتری، علی­اکبر (1378). حکم ثانویه در تشریع اسلامی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

لنگرودی، جعفر (1388). ترمینولوژی حقوق. تهران: انتشارات گنج دانش، چاپ بیست و دوم.

ماوردی، ابوالحسن (1406ق). الاحکام السلطانیۀ. قاهره: مکتب الاعلام الاسلام.

مجاهد، سید محمد (1296). مفاتیح الاصول. بی‌جا: مؤسسه آل البیت(ع).

مسجد جامعی، محمد (1369). زمینه‌های تفکر سیاسی در قلمرو تشیع و تسنن. تهران: الهدی.

مصباح یزدی، محمدتقی (1383). در پرتو ولایت. قم: مرکز انتشارات مؤسسه، چاپ دوم.

مظاهری، حسین (1374). احکام ولایی و حکومتی. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

مکارم شیرازی، ناصر (1425ق). انوار الفقاهه. بی‌جا: مدرسه امیرالمؤمنین(ع)، ج1.

موسوی خلخالی، محمدمهدی (1380). حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

میراحمدی، منصور و همکاران (1389). درس گفتارهایی در فقه اسلامی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام. تحقیق و تصحیح عباس قوچانی  و علی آخوندی.  بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ج40.

نعیمیان، ذبیح‌الله (1396). ضوابط احکام حکومتی مبادی و اصول «فقه حکومتی». قم: کتب فردا، ج4.