منازعات گفتمانی در غزلیات حافظ مبتنی بر نظریه گفتمان لاکلا و موف

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

دوره 15، شماره 59، مهر 1400، صفحه 9-37   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/clq.2021.685274

نویسندگان

میترا داودی¹؛ محمد جواد حجازی^{* 2}؛ سیدعلی‌اصغر سلطانی³

¹دانشجوی دکترا زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم

²استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم

³عضو هیأت علمی دانشگاه باقر العلوم(ع)

چکیده

مناقشات بر سر دین‌داری یا دین‌گریزی حافظ از دیرباز ادامه داشته است. مسأله در این مقاله این است که نظم گفتمانی موجود در دیوان غزلیات حافظ شناسایی گردد، و مشخص شود که در این نظم گفتمانی کدام گفتمان‌ها خودی و برجسته‌سازی شده‌اند و کدام گفتمان‌ها غیر خودی و به حاشیه ‌رانده شده‌اند. بدین صورت می‌توان با روشی داده‌ بنیاد و عینی از رویکرد حافظ نسبت به دین درک بهتری به دست آورد. مبنای نظری در پژوهش، نظریه گفتمان لاکلا و موف است و روش پژوهش مبتنی بر مدل نشانه‌شناسی گفتمانی سلطانی(۱۳۹۳) است. بر این اساس مشخص گردید که نظم گفتمانی موجود در دیوان حافظ شامل گفتمان‌های حکومتی، دینی، تصوف و طریقت رندی حافظ است. گفتمان رندی، گفتمان برجسته‌سازی شده و خودی و سه گفتمان دین‌محور دیگر گفتمان‌های حاشیه‌رانی شده و غیر خودی هستند. همراستایی گفتمان رندی حافظ با انس و عشق او به قرآن گویای عدم تقابل این گفتمان با ارزش‌های حقیقی دینی است. دال مرکزی در گفتمان رندی دال ریاستیزی است که در تقابل و تنازع و با ریاکاری در گفتمان‌های دین‌محور است.

کلیدواژه‌ها

حافظ؛ گفتمان لاکلا و موف؛ نشانه‌شناسی گفتمانی؛ برجسته‌سازی و حاشیه‌رانی

مراجع

انوری، حسن. ۱۳۸۲ش، فرهنگ فشرده سخن، 2ج، تهران: سخن.

برزگر خالقی، محمدرضا. ۱۳۹۶ش، شاخ نبات حافظ: شرح غزل‌ها همراه با مقدمه، چاپ نهم، تهران: زوار.

پورنامداریان، تقی. ۱۳۸۲ش، گمشده لب دریا: تعاملی در معنی و صورت شعر حافظ، تهران: سخن.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. ۱۳۷۷ش، دیوان غزلیات حافظ، بر اساس نسخه تصحیح شده غنی و قزوینی به کوشش رضا کاکایی، تهران: ققنوس.

خدیو جم، حسین. ۱۳۹۳ش، واژه نامه غزل‌های حافظ با یادداشت‌ها و حواشی مهدی اخوان ثالث، به کوشش نیما تجبر، تهران: زوار.

خرمشاهی، بهاءالدین. ۱۳۷۳ش، حافظ نامه: شرح‌الفاظ، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

خرمشاهی، بهاءالدین. ۱۳۸۴ش، ذهن و زبان حافظ، ویراست ۳، تهران: انتشارات ناهید.

خواجوی کرمانی. ۱۳۳۶ش، دیوان خواجو، به اهتمام و تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: بارانی و محمودی.

رجایی بخارایی، احمدعلی. ۱۳۹۰ش، فرهنگ اشعار حافظ، چاپ نهم، تهران: علمی.

زرین‌کوب، عبدالحسین. ۱۳۷۳ش، از کوچه رندان: درباره زندگی و اندیشه حافظ، تهران: سخن.

سلطانی، سیدعلی اصغر. ۱۳۸۴ش، قدرت گفتمان و زبان؛ ساز و کارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر نی.

شاه نعمت‌الله، ولی. ۱۳۶۱ش، کلیات اشعار شاه نعمت‌الله ولی، به سعی دکتر جواد نوربخش، چاپ ششم، تهران: انتشارات خانقاه نعمت الهی.

غنی، قاسم. ۱۳۹۳ش، بحث در آثار و احوال حافظ، تاریخ تصوف در اسلام، چاپ دوازدهم، تهران: زوار.

مرتضوی، منوچهر. ۱۳9۵ش، مکتب حافظ، مقدمه‌ای بر حافظ‌شناسی، تهران: طوس.

معین، محمد. ۱۳۷۵ش، حافظ شیرین سخن، به کوشش مهدخت معین، تهران: صدای معاصر.

یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس. ۱۳۹۳ش، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی خلیلی، تهران، نشر نی.

کتب انگلیسی

Lacalau and Mouffe, 1985. Hegemony and socialist strategy: towards a Radical Democratic Politics. London: Verso.

Laclau, E. , 1993. Power and representation. In M. Poster (ed). Politics, Theory and Contemporary culture. New York: Columbia University Press.

Sayyid, B. and Zac, L., 1998. Political analysis in a world without foundation. In Elinor Scarboraough and Tanenbaum (Eds). Research strategies in the social sciences. Oxford: Oxford University Press.

Smith, A. M., 1998. Laclau and Mouffe: the radical democratic imagery. London: Routledge.

 

مقالات

اکرمی، میرجلیلی، ۱۳۸۴ش، «دولت قرآن و اسلام بیان در شعر حافظ»، علامه، تابستان، شماره ۶، صص21- 40.

باقری خلیلی، علی اکبر و سهراب قهارپور گنابی. ۱۳۹۲ش، «تجربه دینی حافظ شیرازی بر اساس نظریه گلاک و استارک»، شعرپژوهی، پاییز، شماره ۱۷، صص23- 44.

جعفری، سیدحسین و سعید زهره وند و علی حیدری. 1398ش، «تناقض‌های بیناگفتمانی در شعر حافظ»، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، دوره 13، شماره 50، تابستان، صص467-429.

درخشان، مهدی. 1353ش، «مشترکات حافظ شیرازی و ناصر بخارایی، دو شاعر معاصر قرن هشتم»، گوهر مراد، شماره ۱۷، صص484-490.

رحمدل، غلامرضا. 1382ش، «زیبایی‌شناسی دینی در غزلیات حافظ»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تابستان و پاییز ۱۳۸۲، شماره ۱۶۷، صص129-148.

سلطانی، سیدعلی اصغر و اعظم راودراد و مرجانه سوزنکار. ۱۳۹۳ش، «بازنمایی چالش سنت و مدرنیته در فیلم به همین سادگی»، مجله جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، پاییز و زمستان، دوره ششم، شماره ۲، صص۲۱۳- ۲۳۸.

سلطانی، سیدعلی اصغر. ۱۳۸۸ش، «تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۲۸.

سلطانی، سیدعلی اصغر. ۱۳۹۳ش، «نشانه‌شناسی گفتمانی یک جدایی»، مجله مطالعات جامعه شناختی، دوره ۲۱، شماره ۲، پاییز و زمستان، صص۴۳- ۷۲.

فیض الاسلام، جهاد و کبری رشنو. ۱۳۹۰ش، «شراب گوارای الهی(بررسی تطبیقی خمریه الهی ابن فارض و حافظ شیرازی)»، پژوهشگاه حکمت و فلسفه اسلامی، پاییز ۱۳۹۰، شماره 27، صص101-116.

مالمیر، تیمور. ۱۳۹۰ش، «اهمیت دانش معانی در فهم رندی حافظ»، ادب فارسی، بهار و تابستان ۱۳۹۰، شماره‌های 3، 4 و 5، صص147- 158.

مظاهری، محمدمهدی. ۱۳۸۴ش، «دین از خلوت فطرت تا جلوت هنر»، پژوهش دینی، بهار، شماره 9، صص143-161.

مقدمی، محمدتقی. ۱۳۹۰ش، «نظریه تحلیل گفتمان لاکلا و موف و نقد آن»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال دوم، شماره دوم، بهار ۱۳۹۰، صص91-124.