بررسی قطب استعاری و مجازی زبان درشرح شطحیات روزبهان براساس نظریه رومن یاکوبسن

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 17، شماره 65، دی 1400، صفحه 39-69   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.1931478.2789

نویسندگان

فرزانه چهارلنگ¹؛ ایرج مهرکی^{* 2}

¹دانشجوی دکترای تخصصی زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

²دانشیار و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

چکیده

کتاب‌های نثر صوفیه دارای دو نوع زبان است: کتاب‌هایی با نثر مغلوب و بیان‌کنندة حالات عارف در عالم وجد و کتاب‌هایی با نثر متمکن که به‌ بیان و تعلیم اصول تصوف می‌پردازند. هدف این پژوهش آن است تا با اتکا به نظریة یاکوبسن مبنی ‌بر قطب مجازی و استعاری زبان، شطحیات روزبهان را به‌ شیوة تحلیلی ـ توصیفی بررسی کند. یاکوبسن با پذیرفتن گفتة سوسور مبنی ‌بر دو اصل محور جانشینی و هم‌نشینی، می‌گوید که مجاز مرسل از خلال رابطة هم‌نشینی و استعاره از رابطة مشابهت و جانشینی به ‌دست می‌آید؛ یاکوبسن نثر را دارای طبیعتی مجازی و شعر را دارای طبیعتی استعاری می‌داند. سوال اصلی پژوهش این است که روزبهان در شرح شطحیات، از کدام‌یک از این  دو قطب بیشتر بهره جسته ‌است؟ با این بررسی درمی‌یابیم‌ که روزبهان از هر دو سویة قطب مجازی و استعاری زبان بهره برده ‌است، آنجا ‌که به وصف خداوند و خلفای راشدین پرداخته کلام او طبیعتی مجازی دارد و جایی‌که به شرح شطحیات عرفا پرداخته کلام او بیشتر از قطب استعاری بهره برده‌است.

کلیدواژه‌ها

شرح شطحیات روزبهان؛ یاکوبسن؛ قطب استعاری؛ قطب مجازی؛ نثر صوفیه

مراجع

احمدی، بابک. 1395. ساختار و تاویل متن. چ17. تهران: مرکز.

اکبری، منوچهر و مریم علی‌نژاد. 1393. «اضافه‌های تصویری و کارکرد آنها در شرح شطحیات روزبهان». نشریة زیبایی‌شناسی‌ ادبی. س5. ش20. صص198ـ183. 

ایرانی، محمدمراد و مریم اسدیان. 1396. «بررسی دو قطب زبانی استعاره و مجاز در اشعار احمد شاملو با رویکرد به نظریة نظام نشانه‌ای رومن یاکوبسون». کارنامة متون ادبی دورة عراقی. س1. ش3. صص62ـ43.

باقری، مهری. 1393. مقدمات زبان‌شناسی. چ19. تهران: قطره.

حاتمی، سعید، سیّدعلی قاسم‌زاده و نجمه امری. ۱۳۹۲. «تحلیل رویکرد تعلیمی ابوسعید ابوالخیر بر مبنای نظریة ارتباطات کلامی یاکوبسن». پژوهشنامة ادبیات تعلیمی. س5. ش17. صص114ـ87.   

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1390. دیوان حافظ. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. چ4. تهران: زوار 

حق‌شناس، علی‌محمد.1383. «سه چهرة یک هنر: نظم، نثر، شعر در ادبیات». مجلة مطالعات و تحقیقات ادبی. دورة 1383، ش1. صص69ـ47.

خلیلی، علی‌اصغر، حسین حسن‌پورآلاشتی، رضا ستاری و سیاوش حق‌جو. 1396. «بررسی و تحلیل تصویر در شرح شطحیات روزبهان». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س3. ش35. صص40ـ23.          

روزبهان بقلی شیرازی.1394. شرح شطحیات. تصحیح و مقدمه هنری کوربن. ترجمه مقدمه محمدعلی امیرمعزی. چ14. تهران: طهوری.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1369. ارسطو و فن شعر. چ2. تهران: امیرکبیر.

سجودی، فرزان. 1395. نشانه‌شناسی کاربردی. چ6. تهران: علم.

سلدن، رامان و پیتر ویدوسون. 1392. راهنمای نظریه ادبی معاصر. مترجم عباس مخبر. چ2. تهران: طرح‌نو.

سنچولی، احمد و عبداله واثق عباسی. 1397. «کنایه و قطب مجازی زبان در تاریخ بیهقی». مجلة نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان). س21. ش 44. صص84ـ65.     

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1384. نوشته بر دریا: ابوالحسن خرقانی. چ1. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــ . 1392. زبان شعر در نثر صوفیه. چ2. تهران: سخن.

شمس تبریزی، محمدبن علی. 1385. مقالات شمس تبریزی. ج2. تصحیح و تعلیقات: محمدعلی موحد .چ 1. تهران: خوارزمی.

طالبیان، یحیی و نجمه حسینی سروری. ۱۳۸۷. «مدایح سبک خراسانی و گرایش به قطب مجازی زبان با استناد به شعر منوچهری». مجلة پژوهش‌های ادبی. ش21. صص132ـ113.  

فاولر، راجر و یاکوبسن، رومن و لاج، دیوید .1369. زبانشناسی و نقد ادبی. ترجمة مریم خوزان و حسین پاینده. چ1. تهران: نی.

فتوحی رودمعجنی، محمود و هما رحمانی. 1397. «کارکرد استعاره دربیان تجارب عرفانی روزبهان بقلی در عبهرالعاشقین». مجلة پژوهش‌نامة عرفان. ش 18. صص164ـ137.

فتوحی، محمود. 1389. «از کلام متمکن تا کلام مغلوب (بازشناسی دو گونه نوشتار در نثر صوفیانه)». فصلنامة علمی پژوهشی نقد ادبی. س3. ش10. صص62ـ35. 

کاظمی‌فر، معین 1398. «تحلیل ساخت‌گرایانه تجربه‌های عرفانی روزبهان». مجلة مطالعات عرفانی. ش30. صص172ـ145.     

مدرسی، فاطمه، همتی، مونا و عرب مریم. 1390. «شطحیات عین‌القضات همدانی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش25. صص192ـ167.

مهرکی، ایرج و علیزاده، حسین. 1395. «قطب مجازی زبان نثر صوفیه با تکیه بر مقالات شمس». دو فصلنامة زبان و ادبیات فارسی. س24. ش80 . صص115127ـ115.

هاوکس، ترنس. 1390. استعاره. مترجم فرزانه طاهری. چ4. تهران: مرکز.

هجویری، علی بن عثمان. 1392. کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ8. تهران: سروش.

همایی، جلال‌الدین.1384. فنون بلاغت و صناعات ادبی. چ24. تهران: هما.

هومر، شون. 1388. ژاک لاکان. ترجمه محمدعلی جعفری و محمد ابراهیم طاهایی. چ6 تهران: ققنوس.

وثاقی‌جلال، محسن و عفت نقابی. 1398. «بازخوانی بلاغت واو آغازین در نثر مرسل با تاکید بر قطب مجازی». مجلة نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان). ش45. صص249ـ225.