تحلیل گفتمان مسلط در غزلیات حافظ بر مبنای وجوه چالشی-استدلالی نظریه کنش‌گفتار

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، پیاپی 48، تیر 1400، صفحه 253-287   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1916646.2145

نویسندگان

سعید اکبری پابندی¹؛ مهری تلخابی^{* 2}؛ حسین آریان²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.

چکیده

کنش گفتار، یکی از مباحث مهم کاربردشناسی و فلسفه زبان است که پژوهشگر در تحلیل خود، بیشترین نقش را به گفتمان در بافت قائل می‌شود. این مقاله بر آن است که از گفتمان مسلط غزلیات حافظ روشنگری کرده و نشان دهد که شاعر، در جایگاه یک منتقد اجتماعی، برای القای دیدگاه‌های خود به مخاطب، چگونه از شیوه‌های کلامی متعدد و کنش‌های گفتار بهره برده است. بررسی کنش‌های گفتار غزلیات حافظ، برای کشف ابعاد نظام باورهای او، دارای اهمیت پژوهشی است. فرض بر این است که گفتمان مسلط و وجه ممیزه غزلیات حافظ، گفتمان رندی است و از ایدئولوژی و نحوه ارتباط شاعر با نهادهای قدرت حکایت دارد. بدین­ منظور، بر اساس مباحث مرتبط با نظریه کنش­گفتار با محوریت الگوی پنج‌گانه‌ جان سرل، عمل نمودیم و داده‌های مستخرج از دیوان را به روش‌های آماری- توصیفی، مورد تحلیل و تفسیر قرار دادیم. ره‌آورد تحقیق، حاکی از آن است که حافظ، در تولید گفتمان خود، از کنش‌های تلفیقی و شیوه‌های مختلف استدلال ازجمله آمرانه- اقناعی- چالشی- ترغیبی استفاده کرده تا با تأثیرگذاری بهتر بر مخاطب، او را به جهان باورهای خود دعوت کند؛ همچنین، گفتمان مسلط در غزلیات این شاعر، گفتمان رندی است.

کلیدواژه‌ها

کنش گفتار؛ سرل؛ کنش منظوری؛ کنش ترغیبی؛ غزلیات حافظ

مراجع

کتاب ها

احمدی، بابک (1375) ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.

استیور، دان (1384) فلسفه زبان دینی، ترجمه ابوالفضل ساجدی، قم: مرکز تحقیقات ادیان و مذاهب.

پایا، علی (1383) فلسفه تحلیلی؛ مسائل و چشم‌اندازها، چاپ دوم، تهران: طرح نو.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1386) دیوان حافظ، به کوشش قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران: انتشارات یزدانی.

خرمشاهی، بهاءالدین (1389) حافظ‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1397) این کیمیای هستی-دربارۀ حافظ،3 جلدی، تهران: سخن.

فخام زاده، پروانه (1375) نقش نهادهای کلامی، رساله کارشناسی ارشد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

صفوی، کوروش (1375) معنی‌شناسی، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری، تهران: نشر سوره.

غلامرضایی، محمد (1377) سبک‌شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو، تهران: انتشارات جامی.

مرتضوی، منوچهر ( 1365) مکتب حافظ، تبریز: انتشارات ستوده.

مقالات

آقاگل زاده، فردوس (1391) توصیف و تبیین ساخت های زبانی ایدئولوژیک در تحلیل گفتمان انتقادی، پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی (جستارهای زبانی)، دورۀ 3، شمارۀ 3، صص 1-27.

پهلوان نژاد، محمدرضا و اصطهبانی، لیدا (1388) بررسی کنش‌های گفتار در سخنرانی روسای جمهور ایران و آمریکا در سال 1385، پژوهش‌های زبان خارجی دانشگاه تبریز، سال 51، شمارۀ 208، صص 1-25.

زرقانی، سید مهدی، اخلاقی، الهام (1391) تحلیل ژانر شطح براساس نظریة کنش گفتار، دو فصل‌نامه علمی- پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، شمارۀ 6، صص 61-80.

سلیمی نوه، اصغر (1383) گفتمان در اندیشه فوکو، کیهان فرهنگی، شمارۀ 219، صص 50-57.

طاهری اصل، مهدی و نبی لو علیرضا (1399) بررسی کاربردشناسی کنش‌های گفتاری در بابِ شیر و گاوِ کلیله‌ودمنه براساس نظریۀ پلاچیک، تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دورۀ 12، شمارۀ 44، صص 208-226.

عسگری متین، سجاد، رحیمی علی (1392) تحلیل گفتمان حقوقی؛ واکاوی نقش کارگفت در بافت حقوقی، مجله جستارهای زبانی، دورۀ 4، پیاپی 16، صص 151-173.

عموزاده، محمد و رمضان زاده، محمود (1385) کنش‌های گفتاری و اهمیت آن در تحلیل متن، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، شمارۀ 153، صص 77-96.

لطفی پور، کاظم (1372) درآمدی به سخن کاوی، مجلۀ زبان‌شناسی، شمارۀ 1، صص 9-40.

Latin books

Barber, A. & R. J. Stainton (2010) (eds.) Concise Encyclopedia of Philosophy of Language and Linguistics. Oxford: Elsevier ltd.

  Huang, Y (2006) Speech Acts in Brown, K.; A. Barber & R. J. Stainton (Eds.). Concise Encyclopedia of Philosophy of Language and Linguistics. Oxford: Elsevier Ltd.

Leech, g.n (1985) principles of pragmatics, London: longman.

Levinson, S. C (1983) Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press.

Malmkjær, K (2010) the Routledge Linguistics Encyclopedia, Third Edition. Routledge: New York.

Searle, j (1969) Speech Acts, an essay in the philosophy of language Cambridge: Cambridge University press.

Searle. J. R (2001) Rationality in Action, Cambridge MA: MIT Press of Philosophy of Language and Linguistics. Oxford: Elsevier Ltd.

Yule, George (1996) Pragmatics. Oxford university press. New York.

Latin Articles

Martínez-Flor, A (2005) A Theoretical review of the speech act of suggesting: Towards a taxonomy for its use in FLT. Revista Alicantina de Estudios Ingleses. Alicante (Spain). No. 18. pp. 167-187.

Searle. J. R (1975) a taxonomy of illocutionary acts, Language and Knowledge.)Minneapolis: University of Minneapolis Press). pp. 344-369.