ساختار اخلاقی– اعتراضی در اندیشه‌های نظامی گنجوی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، پیاپی 48، تیر 1400، صفحه 289-316   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1914478.2123

نویسنده

علی آسمند جونقانی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران.

چکیده

در این پژوهش پیوند اخلاق و اعتراض در اندیشۀ نظامی مورد بررسی قرارگرفته است. او با رویکرد تعلیمی در پی عدالت­ ورزی حاکمان و هدایت جامعه به ‌سوی جامعه آرمان‌شهری است و با داستان‌های تعلیمی و بیان اعتراضی گاه با تصریح و گاه با تعریض در برابر عوامل تحمیلی اجتماعی و سیاسی ایستادگی می‌کند. به اعتقاد او شاید تعلیم از میان انواع ادبی عرصۀ بهتری برای روح انتقادی و اعتراضی به حاکمان زورمدار باشد. از این‌رو در قالب داستان‌هایی از سرنوشت حاکمان گذشته ستودنی‌ها را ستوده و ناشایست‌ها را تقبیح کرده، مضامین ارزشمندی چون عدالت، دین‌داری و خردورزی و انسان‌دوستی را ستایش کرده و از سویی ناراستی و نادرستی و بی‌عدالتی و ظلم را تقبیح کرده است. نگارنده در این جستار ضمن مطالعه تحلیلی نتیجه می‌گیرد بر اساس آموزه‌های دینی، نظامی اعتراض خود را به حاکمان زمان خود به چهار روش مختلف اقتضائی ابراز داشته و این اعتراض را با توجه به مبانی اخلاقی و شرایط تأثیرگذاری بیان می‌دارد. از این‌رو ظلم را برنمی‌تابد و با آوردن حکایت‌های متعدد از پادشاهان گذشته به تعریض یا با نصایح اخلاقی به‌تلویح و یا با اعتراض به ‌تصریح بر آن‌ها می‌تازد تا به راه دادگری بازآیند. مرحله نهایی از اصول اعتراضی - تعلیمی نظامی متوسل شدن به عالم فرازمینی و توسل به کسانی چون پیامبر اسلام است تا خود ریشه ظلم را برکنند. او ضمن دعوت به عدالت‌ورزی که یکی از شرایط اصلی در حکومت‌داری است، پادشاهی را که فاقد شرط عدالت ورزی در آرمان‌شهر نظامی باشد، فاقد صلاحیت حکومت‌داری می‌داند.

کلیدواژه‌ها

نظامی گنجوی؛ تعلیم؛ ادبیات؛ اعتراض؛ اخلاق؛ پادشاهان

مراجع

کتاب ها

آیتی، عبدالمحمد (1363) داستان خسرو و شیرین، تهران: انتشارات امیرکبیر.

پشت‌دار، علی‌محمد (1385) ناصرخسرو و ادب اعتراض، چاپ اول، تهران: نشر فرهنگ صبا.

ثروت، منصور (1370) گنجینه حکمت در آثار نظامی، چاپ نخست، تهران: امیرکبیر.

جرجی زیدان (1379) تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر الکلام، جلد 2 و 4، تهران: امیرکبیر.

خاقانی (1368) دیوان خاقانی، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.

خواجه نظام الملک (1369) سیاست نامه، تصحیح عباس اقبال، تهران: اساطیر.

دوورژه، موریس (1386) اصول علم سیاست، مترجم ابوالفضل قاضی، شریعت پناهی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات میزان.

راوندی، مرتضی (1374) تاریخ اجتماعی ایران، حیات ادبی مردم ایران، جلد 6 ، تهران: انتشارات نگاه.

رجایی، محمد خلیل (1359) معالم البلاغه در علم معانی بیان و بدیع، چاپ سوم، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1372) پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، درباره زندگی آثار و اندیشه نظامی، چاپ نخست، تهران: انتشارات سخن.

سعدی، مصلح الدین (1363) کلیات سعدی، تصحیح محمد علی فروغی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380) تازیانه‌های سلوک، چاپ سوم، تهران: انتشارات آگاه.

نظامی، الیاس بن یوسف (1374) لیلی و مجنون نظامی گنجوی، چاپ دوم، تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.

نظامی، الیاس بن یوسف (1363) خمسه نظامی جلد اول، مخزن‌الاسرار، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: انتشارات توس.

نظامی، الیاس بن یوسف (1366) کلیات خمسه حکیم نظامی گنجه‌ای، بی نام تصحیح، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.

مقالات

آقاجانی، احمد، عسگری، محمود (1390) چارچوب نظری اندیشه نظامی، ماهنامه صف، شـمارۀ 43، پیاپی 373، صص43-45.

پشت‌دار، علی‌محمد (1389) چشم انداز آزادگی و ادب اعتراض در شعر فارسی، دو فصلنامه تخصصی علوم ادبی پیاپی 5، صص 157-180.

خاتمی، احمد (1378) نظام کلامی در کلام نظامی، مجله ادبیات دانشگاه شهید بهشتی، شماره 23، صص16-29.

خاتمی، احمد، هادیان، مرتضی (1395) داد در اندیشه سیاسی اجتماعی حکیم نظامی گنجه‌ای، مجله مطالعات انتقادی ادبیات سال دوم،شمارۀ 5، صص 53-68.

شریفی، حمیده، سیدصادقی، سیدمحمود (1399) پیوند دادگری و شادی و نقش آن در کاهش آسیب‎های فردی و اجتماعی در شاهنامه، فصلنامۀ علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)ف دورۀ 12، شمارۀ 43، صص 13-40.

صفا، فاضلی قادر (1381) راه و رسم فرمانروایی در اندیشه نظامی گنجوی، فصلنامۀ علوم سیاسی، شـمارۀ 20، صص283-300.

طغیـانی، اسـحاق، معینـی فرد، زهرا (1387) آرمان‌شهر زنان در خسرو و شیرین حکیم نظامی گنجه‌ای، مجلۀ پژوهشنامۀ ادب غنائی، شمارۀ 11، صص130–113.

یلمه‌ها، احمد رضا (1393) پیام‌های جهانی شعر شهریار نامة فرهنگ آذربایجان شرقی، فصلنامۀ پژوهشی و فرهنگی شهریار، سال اول، شمارۀ 1، صص87-101.

پایان نامه ها

سلطانی فرگی، مرتضی (1388) بررسی شعر اعتراض در ادبیات معاصر پارسی از سال 1332 تا 1357، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه سبزوار، استاد راهنما: ابوالقاسم رحیمی، استاد مشاور مهیار علوی مقدم.