«خودزنی»‏های رندانۀ حافظ

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، پیاپی 48، تیر 1400، صفحه 317-333   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1921099.2184

نویسنده

روح الله مظفری^*

مربی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران.

چکیده

بس که در خرقۀ آلوده زدم لاف صلاح


 


    شرمسار رخ سـاقـی و مـی ر نـگـینـم




«خودزنی» در دستور زبان فارسی از دیدگاه صرف، ترکیبی است که ساختار حاصل مصدر دارد و کاربرد آن در زبان فارسی مربوط به دورۀ معاصر و روزگار ما است. از زاویۀ آرایۀ ادبی ترکیبی کنایی به شمار می ‏رود و چون تازگی دارد در هیچ یک از فرهنگ‏ های زبان فارسی به آن نپرداخته‏ اند.
در میان سرایندگان بزرگ شعر فارسی نیز بجز حافظ از این آرایۀ بدیعی در سطح ویژگی سبکی سود نمی‏ برد. زیرا به استناد یک ضرب‏ المثل شایع در زبان فارسی: «هیچ بقّالی نخواهد گفت که ماست من ترش است» ولی حافظ از این آرایه به گونه ‏ای رندانه و چندلایه در محکومیّت مدعیّان خود می‏ کوشد. حافظ نیز مانند بزرگان ادبیات فارسی مصلح اجتماعی است. اصلاح جامعه همان چیزی است که امروزه به آن «تعهد یا رسالت» شاهر گفته می‏ شود. زبان حافظ از دیدگاه ساختار و معنا بسیار هنری و پخته و  دل‏نشین است، او زخم‏ های کهنه و چرکین فرهنگی را به نیشتر قلم و اندیشه می‏ شکافد تا شاید مرهمی برآنها بگذارد. یکی از آلودگی‏ های بزرگ دورۀ حافظ ریاکاری و دورویی و تزویر است. دورویی اهل شریعت، طریقت و تصوّف، عالمان و دولتمردان چیزی نیست که هر مصلحی بتواند از کنار آن نادیده بگذرد لذا حافظ در ریاستیزی و تزویرسوزی سرآمد همگان است. او که حافظ قرآن است می‏ داند که قرآن کریم توجّه زیادی به این ضایعۀ اجتماعی دارد. بارها قرآن از منافقان و دشمنی آنها یاد می‏ کند، حتی سوره‏ای را به این موضوع با عنوان «منافقین» اختصاص می‏ دهد. در این مقاله کوشش می‏ گردد با استفاده از روش (توصیفی ـ تحلیلی) به بررسی خودزنی‏ های حافظ پرداخته گردد.

کلیدواژه‌ها

خودزنی؛ حافظ؛ رندی؛ تزویرستیزی؛ کنایۀ تعریض؛ بیت تخلّص

مراجع

قرآن کریم (1384) همراه با ترجمۀ علی موسوی گرمارودی، چاپ دوم، تهران: مؤسسۀ انتشارات قدیانی.

بابا طاهر عریان (2536) شرح احوال و آثار و دو بیتی‏ های باباطاهر، به کوشش جواد مقصود، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی.

بیهقی، ابوالفضل (2536) تاریخ بیهقی، تصحیح علی‏ اکبر فیّاض، چاپ دوم، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.

تجلیل، جلیل (1362) معانی و بیان، چاپ چهارم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

حافظ، شمس‏ الدبین محمّد (1359) دیوان، به تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران:انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

خیّام، عمر (1342) ترانه ‏های خیّام، گردآوری صادق هدایت، چاپ چهارم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

رودکی، جعفر بن محمّد (1345) گزینۀ سخن پارسی، خلیل خطیب رهبر، چاپ سوم، تهران: بنگاه مطبوعاتی صفی‏ علیشاه.

سعدی، مصلح‏ الدّین (1362) کلیات، به اهتمام محمّدعلی فروغی، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

سعدی، مصلح ‏الدّین (1366) دیوان غزلیّات، شرح خلیل خطیب رهبر، چاپ اوّل، تهران: انتشارات سعدی.

سنایی، مجدود بن آدم (1358) دیوان، تصحیح مدرس رضوی، تهران: انتشارات کتابخانۀ سنایی.

شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1366) بیدل شاعر آینه‏ ها، تهران: انتشارات آگاه.

صفا، ذبیح‏الله (2635) تاریخ ادبیّات در ایران، جلد 3، بخش 2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

صفی‏ پور، عبدالکریم (بی‏ تا) منتهی‏ الارب فی لغۀالعرب، جلد 1، تهران: انتشارات سنایی.

عر اقی، فخرالدّین (1338) دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ سنایی.

عقدایی، تورج (1380) بدیع در شعر فارسی، تهران: نیکان کتاب.

کزّازی، میرجلال‏ الدبن (1368) زیباشناسی سخن پارسی، بیان، چاپ اوّل، تهران: نشر مرکز.

معین، محمّد (1357) فرهنگ فارسی، جلد 1و2، تهران: انتشارات امیرکبیر.