پهنه بندی خطر وقوع سیل در شهرستان فریمان با استفاده از منطق فازی

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 20، دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 62، خرداد 1402، صفحه 283-294   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ساناز سعیدی مفرد^{* 1}؛ مهدی آسیایی²

¹دانشیار گروه شهرسازی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

²دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

مقدمه: یکی از مهمترین مخاطرات طبیعی در جهان و ایران سیل می­باشد که در صورت وقوع خسارات زیادی را برجا خواهد گذاشت. از گام های بسیار مهم درجهت کاهش آثار زیان بار ناشی از آن، شناخت مناطق سیل­گیر، درجه­بندی این مناطق از لحاظ میزان خطر و پهنه­بندی آن می­باشد. تا براساس آن به توان درخصوص استفاده از اراضی و کاربری­های مختلف از جمله توسعه بهینه آتی شهرها و روستاها، کشاورزی خدماتی و تولیدی، تصمیم گیری نمود و زیان­های ناشی از وقوع سیل را کاهش داد.
هدف: پژوهش حاضر با هدف پهنه بندی خطر وقوع سیل در شهرستان فریمان با تاکید بر نقاط شهری و روستایی در سال 1399 انجام پذیرفته است.
روش شناسی تحقیق: این نوع پژوهش از نوع کاربردی که در آن از منطق فازی، تحلیل سلسله مراتبی و نرم افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده شده است. معیارهای مورد مطالعه در این مقاله شیب، فاصله از رودخانه، ارتفاع، زمین شناسی، کاربری اراضی، بارش، تراکم زهکشی و پوشش گیاهی می­باشد.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی این پژوهش، شهرستان فریمان واقع در استان خراسان رضوی می­باشد.
یافته­ها:  براساس یافته­های حاصل از تلفیق لایه­ها به روش همپوشانی فازی و وزن نهایی حاصل از مدل تحلیل سلسله مراتب فازی متغیر ارتفاع با ضریب وزنی 271/0 بیشترین و کاربری اراضی با ضریب 040/0 از کمترین تاثیر در سیل خیزی منطقه مورد مطالعه برخوردار می­باشد. بنابراین با توجه به نقشه کلاسه بندی خطر سیل خیزی شهرستان فریمان می­توان بیان نمود که مناطق با خطر خیلی زیاد 8/17درصد، مناطق با خطر زیاد 2/14 درصد، مناطق با خطر متوسط 4/20درصد، مناطق با خطر کم 5/22درصد و مناطق با خطر پذیری خیلی کم 1/25 درصد از مساحت شهرستان را اشغال نموده­اند.
نتایج: از یافته ­های حاصل می­توان نتیجه گرفت که شهر فریمان در محدوده خطر خیلی­کم و کم قرار گرفته است. به لحاظ سکونتگاه­های روستایی نیز اکثر آبادیهای این شهرستان در پهنه با خطر آسیب پذیری متوسط قرار دارند. لذا پیشنهاد می­شود نسبت به بهسازی، طراحی و اجرای طرح­های آبخیز داری و آبخوان داری و مکان­یابی شهرها و شهرک­های جدید و همچنین طرح­های عمران روستایی در منطقه مورد مطالعه توجه لازم مبذول گردد. همچنین برنامه ریزان  و تصمیم گیرندگان نیز باید در زمینه کاهش خطرپذیری جانمایی مناسب زیرساخت­ها و جانمایی تأسیسات شهرستان اقدام لازم را بعمل آورند.

کلیدواژه‌ها

مخاطرات طبیعی؛ پهنه بندی؛ سیل؛ منطق فازی؛ تحلیل سلسله مراتبی

مراجع

استوار ایزدخواه، یاسمین. (1391). مفاهیم و مدلهای تاب­آوری ­در ­سوانح ­طبیعی. فصلنامه­ دانش پیشگیری و مدیریت بحران، 2(3)، 153-145.

جلالیان، سید اسحاق.(1397). ارزیابی تابآوری ساختاری- طبیعی کاربری اراضی شهری مطالعه موردی: منطقه4 کلانشهر تهران. فصلنامه شهر پایدار، 1(4)، 123-109.  

حاتمی­نژاد، حسین. پوراحمد، احمد. زیردست، کوشا (1399) سنجش میزان تاب آوری اجتماعی در منطقه 9 کلانشهر تهران، مجله مسکن و محیط روستا، 39(171)، 60-49.

حسین­زاده،­ سیدرضا. (1383)­. برنامه­ریزی ­شهری همگام با­ مخاطرات­طبیعی با تأکید بر ایران. مجله­ جغرافیا­ و ­توسعه ­ناحیه­ای،­ 3، 89-61.

حکیمی، هادی؛ معبودی، محمد تقی و علیزاده، پریا. (1396). تحلیل تاب آوری فردی ساکنان سکونتگاه های غیررسمی در مقابل مخاطرات محیطی (مطالعة موردی: شهر ارومیه). پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، 5(2)، 198-173.

رضایی، محمد رضا و کاویانپور، گلشن. (1395). ارزیابی میزان تاب آوری اجتماعی و کالبدی- محیطی محلات شهری در مواجهه با سوانح طبیعی )زلزله( مطالعه موردی: کلانشهر مشهد. تهران: سومین کنفرانس جامع مدیریت بحران.

ساسان­پور، فرزانه؛ آهنگری، نوید و حاجی­نژاد، صادق. (1396). ارزیابی تاب آوری منطقه12کلانشهر تهران در برابر مخاطرات طبیعی. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 4(3)، 98-85.

شکری فیروزجایی، پری. (1397). سنجش میزان تاب آوری شهرها در برابر مخاطرات طبیعی (مطالعه موردی: شهر بابل). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 13(3)، 678-663.

صالحی، اسماعیل؛ آقابابایی، محمدتقی؛ سرمدی، هاجر و فرزادبهتاش، محمدرضا. (1390). بررسی میزان تاب آوری محیطی با استفاده از مدل شبکه علیت. محیط شناسی، 37(59)، 112-99. 

عباسی گوجانی، داوود؛ خادم الحسینی، احمد؛ مدیری، مهدی؛ صابری، حمید و گندمکار، امیر. (1398). تحلیل پیشرانهای تبیین کنندة تاب آوری شهری در کلانشهر مشهد. دو فصلنامة جغرافیای اجتماعی شهری، 6(1)، 122-109.

فلاح، مسعود و نوایی، اسدالله. (1393). نقش طراحی فضاهای شهری انعطاف پذیر و تاب آور در مدیرت بحران. پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران­های طبیعی، صص1354-1363.

قاسمی، رضا؛ امیدوار، بابک و بهزادفر، مصطفی. (1399). مطالعة اثربخشی راهبردهای فنی-کالبدی و اجتماعی-اقتصادی در بهبود تاب آوری شهری در برابر زلزله. پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، 8(1)، 114-99.

کتابچی، عماد. رسائی­پور، مریم. (1397). تاب آوری شهری: ارائه مدلی مفهومی از برنامه­ریزی و مدیریت شهری. فصلنامه معماری شناسی، 1(1)، 10-1.

کریمی رزکانی، علیرضا؛ شیخ الاسلامی، علیرضا و پریزادی، طاهر. (1398). تحلیل وضعیت تاب آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (مورد مطالعه: شهر باقرشهر). فصلنامه پژوهش و برنامه­ریزی شهری، 10(37)، 54-41.

کریمی، رامین. (1394). راهنمای آسان تحلیل آماری با SPSS . تهران: انتشارات هنگام.

لعلی، محمد؛ خوارزمی، امیدوار و اجزا شکوهی، محمد. (1398). ارزیابی میزان آمادگی شهر مشهد در مواجهه با مخاطرات طبیعی با رویکرد تاب آوری شهری. مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، 8(1)، 118-103.

میراسدالهی، شمسی سادات؛ متولی، صدرالدین؛ قبادی، غلامرضا. (1399). تحلیل تاب آوری سکونتگاه­های شهری در برابر سیلاب با تاکید بر شاخص­های اقتصادی و اجتماعی (مطالعه موردی: شهر گرگان). 20(59)، 173-155.

میرزائی، خلیل. (1388). پژوهش، پژوهشگری و پژوهشنامه نویسی. تهران: انتشارات جامعه شناسان.

نظم­فر، حسین و پاشازاده، اصغر. (1397). ارزیابی تاب آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی(مطالعه موردی: شهر اردبیل). فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، 8(27)، 116-101.

ویسی، فرزاد. (1395). ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی سکونتگاه­های روستایی از دیدگاه دهیاران (مطالعۀ موردی: بخش مرکزی شهرستان مریوان). . فصلنامة امداد و نجات، 8(4)، 45-29.

Agudelo­Vero; Claudia, M. et,­al. (2012). Harvesting urban resources towards more resilient cities. In: Resources.Conservation and Recycling. 64, 3-12.

Bastaminia, A., ­Rezaei, M. R., & Dastoorpoor, M. (2017). Identification and evaluation of the components and factors affecting social and economic resilience in city of Rudbar, Iran. International Journal of Disaster Risk Reduction, 22(2), 269- 280.

 Dwirahmadi, F.,  Rutherford, Sh.,   Phung, D., &  Chu, C . (2019). Understanding the  perational Concept of a Flood-Resilient Urban Community in Jakarta, Indonesia, from the Perspectives of Disaster Risk Reduction, Climate Change Adaptation, and Development Agencies, Int J Environ Res Public Health. 2019 Oct; 16(20), 3993. Published online 2019 Oct 18. doi: 10.3390/ijerph16203993, PMCID: PMC6843987, PMID: 31635410.

Xia Wu et al. (2020). Increasing green infrastructure-based ecological resilience in urban systems: A perspective fromlocating ecological and disturbance sources in a resource-based city. Sustainable Cities and Society 61(4),102354

Jingjing Liang, & Yangfan Li .(2020). Resilience and sustainable development goals based social-ecological indicators and assessment of coastal urban areas: A case study of Dapeng New District, Shenzhen, China. Journal of  Watershed Ecology and the Environment, 2(9), 1-60.

Leichenko,­ R. (2011). ­Climate Change and Urban Resilience.­Current Opinion in Environmental Sustainability, 3(3), 164-168.

Liao, Kuei-Hsien .(2012). A Theory on Urban Resilience to Floods-A Basis for Alternative Planning Practices. Ecology and Society, 17(4), 24-41.

 Suárez, M.,  Gómez-Baggethun, E.,  Benayas, J.,  &  Tilbury, D  .(2016). Towards an Urban Resilience Index: A Case Study in 50 Spanish Cities. Urban Resilience and Urban Sustainability,   8(8), 774- 793.

Sudmeier-Rieux, K. I. (2014) Resilience – an emerging paradigm of danger or of hope? Disaster Prevention and Management, 23(1), 67-80.

UNIDR (2011) Global Assessment Report on Disaster Risk Reduction: Revealing Risk, Redefining Development. UNISDR Practical Action 2012. Geneva. UNISDR/ ILO/ UNDP (International Labour Organization/ United Nations Development Programme). 2010. Local Governments and Disaster Risk Reduction: Good Practices and Lessons Learned. Geneva : UN-ISDR

Walklate, S., McGarry, R., & Mythen, G. (2014) Searching for Resilience: A Conceptual Excavation. Armed Forces & Society, 40(3), 408-427.