بررسی عنصر شخصیّت در حکایات مشترک هفت اورنگ جامی و مصیبت نامۀ عطّار

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 4، دوره 13، شماره 49، مهر 1400، صفحه 95-123   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.686454

نویسندگان

علیرضا یاوری¹؛ هادی خدیور^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

چکیده

جامی شاعر عارف قرن نهم، برای بیان موضوعات اخلاقی، تعلیمی و عرفانی در هفت اورنگ، به طریقی مؤثر و هنرمندانه از دویست حکایت و تمثیل استفاده کرده است. از میان این حکایات یازده حکایت در مصیبت­ نامه عطّار وجود دارد. یکی از راه­های سنجش قدرت خلّاقیت و سبک شاعران، بررسی و مقایسۀ تمثیل‌های داستانی آن‌ها با یکدیگر است. دراین پژوهش به بررسی و مقایسۀ یازده حکایت مشترک هفت اورنگ و مصیبت­نامه با تکیه برعنصر شخصیّت پرداخته ­ایم. عطّار گاه با پندواندرز و گاه با بیان ظرافت‌های اخلاقی، از زبان دیوانگان(عقلای مجانین) جهت عبرت شاهان و ظالمان حاکم بر مردم به انتقاد می‌پردازد و برتری و خلاقیّت خود را با استفاده از عنصر شخصیّت و شخصیّت‌پردازی در ساختار حکایات، در جهت تبیین مقاصد و اندیشه‌های خود به کارگرفته است. نتایج به دست آمده حاکی از تفوّق، قدرت و خلاقّیت عطّار است زیرا وی از عنصر شخصیّت به عنوان ابزاری اساسی برای پیشبرد اهداف و اندیشه‌های خود بیشترین بهره را برده است.

کلیدواژه‌ها

جامی؛ عطّار؛ هفت اورنگ؛ مصیبت نامه؛ حکایت؛ تمثیل؛ شخصیّت

مراجع

کتاب ها

اخوت، احمد (1371) دستور زبان داستان، اصفهان: انتشارات فردا.

انوشه، حسن (1381) فرهنگ نامۀ ادبی فارسی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

جامی، نورالدین عبدالرحمان (1378) هفت اورنگ، تحقیق و تصحیح: جابلقاداد علیشاه، اصغرجان فدا، ظاهر احراری و حسین تربیت، تهران: دفتر میراث مکتوب.

حکمت، علی اصغر (1363) جامی، تهران: انتشارات توس.

خدیور، هادی (1397) فرهنگ اصطلاحات و واژگان ادبی فارسی- انگلیسی و انگلیسی- فارسی، چاپ اول، تهران: انتشارات نگاه دانش.

داد، سیما (1371) فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ اول، تهران: انتشارات مروارید.

سنایی غزنوی‌، مجدود بن آدم (1368) حدیقه ‌الحقیقه‌، تصحیح و تحشیه مدرس رضوی تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1378) ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمه حجت اله اصیل، تهران: نشر نو.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391 ) رستاخیز کلمات، چاپ اول، تهران: انتشارات سخن.

صفا، ذبیح الله (1364) تاریخ ادبیات در ایران، جلد 4، تهران: انتشارات فردوس.

صفوی، کوروش (1395) فرهنگ توصیفی مطالعات ادبی، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

صنعتی نیا، فاطمه (1369) مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی‌های عطار نیشابوری، چاپ اول، تهران: انتشارات زوّار.

عطار، فریدالدین محمد (1386) مصیبت‌نامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.

عطار، فریدالدین محمد ( 1396 الف) اسرارنامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.

فتوحی، محمود (1386) بلاغت تصویر، تهران: انتشارات سخن.

فروزان فر، بدیع الزمان (1362) مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، چاپ دوم تهران: امیر کبیر.

مایل هروی، نجیب (1377) شیخ عبدالرحمان جامی، تهران: طرح نو.

مقدادی، بهرام (1378) فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر، چاپ اول، تهران: فکر روز.

مقالات

داودی مقدم، فریده (1398) گروتسک در حکایت‌های دیوانگان عطار، فصل‌نامۀ تاریخ ادبیات، شمارۀ 71، صص74-53.

علی زاده، ناصر و سونا سلیمیان (1391) کانون روایت در الهی نامه عطار براساس نظریۀ ژرار ژنت، فصل نامۀ پژوهش‌های ادب عرفانی زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، سال ششم، شمارۀ دوم، پیاپی 22، صص 140-113.

محرمی، رامین و کبیره کشوری بخشایش (1390) تحلیل داستان «خلیفۀ بخشنده» در مثنوی و تطبیق آن با داستان مصیبت‌نامه، فصل نامۀ تخصصی مولوی پژوهی، سال پنجم، شمار،12، صص 29-1.

محمدی، برات (1390) اسلوب حکایت‌پردازی در هفت اورنگ جامی، فصل نامۀ تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال چهارم، شماره چهارم، شمارۀ پیاپی 14، صص 332-312.