تحلیل فضایی تله‌های فقر و محرومیت شهری در شهر قم

آمایش محیط

دوره 14، شماره 54، آذر 1400، صفحه 21-46   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

مجتبی رفیعیان^{* 1}؛ نفیسه زاهد²

¹(استاد تمام گروه شهرسازی، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران)

²(پژوهشگر دکتری شهرسازی، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران)

چکیده

وجود تله­های فضایی فقر باعث عدم توسعه شهری منسجم و مؤثر‎‎ می‎شود و به جامعه شهری بسیار آسیب می­رسانند. ساکنان تله­های فقر شهری از محروم­ترینِ شهروندان هستند؛ از کمترین امکانات و خدمات شهری برخوردار هستند و یکپارچگی بسیار ضعیفی با بافت شهری و ساکنان شهری دارند. توجه سیاست­­گذاری­های شهری به تله­های فقر و جلوگیری از پیدایش و عمیق­تر شدن آن­ها بسیار مهم و ضروری است که بر این اساس ابتدا باید عوامل مؤثر‎‎ شناخته شوند تا سیاست­هایی مطابق با آن­ها طراحی و اجرا شوند. در این مطالعه به تحلیل فضایی تله­های فقر در شهر قم پرداخته شد. در این فرآیند، برای بررسی عوامل مؤثر‎‎ و سپس سنجش میزان فقر و محرومیت محدوده­ها از مدل تحلیل عاملی نوع R استفاده شد، نتایج یافته­ها نشان داد که 5 عامل از عوامل اصلی و تأثیرگذار بر پیدایش تله­های فقر در شهر قم می­باشند و این عوامل در مجموع 93/88 درصد از فقر شهری را تبیین می­کنند. با استفاده از امتیاز عاملی محدوده­ها، گونه­ها به 5 طیف از محدوده­هایی با میزان فقر بسیار کم تا محدوده­هایی با شدت فقر بسیار زیاد طبقه­بندی شدند. در این دسته­بندی تله­های شهرک صاحب­الزمان، جمکران و اسماعیل­آباد دارای بیشترین میزان فقر و محرومیت شهری بودند. برای سنجش پراکنش فضایی تله­های فقر از ضریب موران و آماره عمومی G استفاده شد. نتایج نشان داد که این الگو در شهر قم خوشه­ای و با تمرکز بالاست و همچنین نتایج تحلیل همبستگی نشان داد میزان محرومیت تله­ها با شاخص­های تعداد شاغلان در گروه کارگران ساده، نرخ اجاره نشینی، نرخ بی­سوادی، فقدان تسهیلات اولیه مسکن، مسکن ناپایدار و بی­کیفیتی محیط مسکونی همبستگی بسیار قوی دارند. بنابراین مهمترین اقدامات باید در جهت بهبود وضعیت مسکن، بهبود وضعیت اشتغال و بهبود دسترسی به خدمات عمومی از جمله خدمات آموزشی صورت گیرد.

کلیدواژه‌ها

تحلیل فضایی؛ تله‌های فضایی فقر شهری؛ محرومیت شهری؛ شهر قم

مراجع

 

1. جعفری فرد، ج. صابری، ح، اذانی، م، خادم الحسینی، ا. 1400، بررسی تأثیر حکمروایی خوب شهری بر میزان پایداری محله‌های شهر کهنوج، فصلنامه آمایش محیط، دوره 14، شماره 53، تابستان 1400، 109-132.
2. خضر نژاد، پ. عابدینی، ا. صدر موسوی، م. 1396، تحلیل فضایی و رتبه‌بندی شهرهای استان آذربایجان غربی بر اساس شاخص‌های فقر شهری، فصلنامه آمایش محیط، دوره 10، شماره 37، تابستان 1396، 123-148.
3. راغفر، ح. کردبچه، ح. پاک نیت، م. 1391. تله‎های فقر در اقتصاد متکی به منابع طبیعی ایران، فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی (رویکرد اسلامی – ایرانی)، سال دوازدهم، شماره 45، تابستان 1391، صفحات 143-171.
4. زبردست، ا. 1378. درسنامه روش­های برنامه­ریزی شهری، دانشکده شهرسازی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
5. عسگری، ع. 1390. تحلیل­های آماری فضایی با Arc GIS، سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
6. غلامعلی، خ. سیدی، ز. 1399. تحلیلی بر پراکنش فضایی مشاغل غیر رسمی در شهرها (مطالعه موردی: شهر جیرفت)، فصلنامه آمایش محیط، شماره 48، بهار 1399، 63-88.
7. مرکز آمار ایران، 1390، نتایج تفضیلی سرشماری نفوس و مسکن –سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان قم.
8. مهندسین مشاور طرح و معماری، 1395، شناسایی و تهیه سند بهسازی و نوسازی محدوده­ها و محلات هدف بازآفرینی شهر قم با دیدگاه شهر نگر، مرحله اول: خلاصه گزارش.

 

9. Abaleron, C A. 1995. Marginal urban space and unsatisfied basic needs: the case of San Carlos de Bariloche, Argentina. Environment and Urbanization.(1). 97-116.
10. Bertaud, A., and Malpezzi, S. 2003. The spatial distribution of population in 48 world cities: Implications for economies in transition. Center for Urban Land Economics Research, University of Wisconsin.
11. Bird, K., and Shepherd, A. 2003. Livelihoods and chronic poverty in semi-arid Zimbabwe. World Development, 31(3), 591-610.
12. Bird, K., Higgins, K. and Harris, D. 2010. Spatial poverty traps An overview. ODI Working Paper, 321.
13. Bird, K., McKay, A. and Shinyekwa, I. 2010. Isolation and poverty: the relationship between spatially differentiated access to goods and services and poverty. ODI Working Paper, 322.
14. Burke, W. J., and Jayne, T. S. 2010. Spatial disadvantage or spatial poverty trap. Household evidence from rural Kenya. ODI Working Paper, 327.
15. Christiaensen, L., Demery, L., and Paternostro, S. 2003. Economic Growth and Poverty in Sub-Saharan Africa. Messages from the 1990s. World Bank Economic Review, 17(3), 317-347.
16. Dodson, J. R. 2004. Is there a spatial mismatch between housing affordability and employment opportunity in Melbourne?. Australian Housing and Urban Research Institute.
17. Escobal, J., and Torero, M. 2005. Measuring the impact of asset complementarities: The case of rural Peru. Cuadernos de economía, 42(125), 137-164.
18. Grant, U. 2010. Spatial inequality and urban poverty traps. ODI Working Paper, 321.
19. Herrera, J., and Roubaud, F. 2005. Urban Poverty Dynamics in Peru and Madagascar, 1997–99: A Panel Data Analysis 1. International Planning Studies, 10(1), 21-48.
20. Higgins, K., Bird, K., and Harris, D. 2010. Policy responses to the spatial dimensions of poverty. ODI Working Paper, 328.
21. Kanbur, R. and Venables, T. 2005. Spatial Inequality and Development. Journal of Economic Geography 5(1): 1-2.
22. Minot, N., Baulch, B. and Epprecht, M. 2003. Poverty and Inequality in Vietnam: Spatial Patterns and Geographic Determinants. Washington, DC and Brighton: IFPRI and IDS.
23. Perlman, J. 2004. Marginality: from myth to reality in the favelas of Rio de Janeiro, 1969–2002. Urban Informality: Transnational Perspectives from the Middle East, Latin America, and South Asia. New York: Lexington, 105-146.