بازنمایی گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر در چارچوب نظریه مناسک‌گذار

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 18، شماره 66، فروردین 1401، صفحه 123-154   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.1938786.2852

نویسندگان

مسعود حسنی^{* 1}؛ فرهاد درودگریان²

¹دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

پژوهش‌های مناسکی، گفتمان میان‌رشته‌ای و گسترده‌ای است که شاخه‌های مختلف و متنوعی از علوم انسانی را دربرمی‌گیرد. بر اساس نظریه مناسک‌گذار، ساختار نمادین این آیین‌های کهن و اسطوره‌ای در فرهنگ‌های مختلف، دارای الگویی مشخص است. هدف از پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی، پاسخگویی به این پرسش است که گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر که در متن‌های کهنی همچون تذکرةالاولیاء عطار و اسرارالتوحید محمّدبن منوّر بازتاب یافته است، تا چه اندازه با الگوی نظریة مناسک‌گذار همخوانی دارد؟ گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر با الگوی سه‌ مرحله‌ای وَن‌جَنِپ (گسست، گذار، پیوند دوباره) همخوانی دارد و ساختار عرفانی سلوک‌ وی که طی گذاری سخت و منسک‌گونه و بر اساس ویژگی‌های اعتقادی و عملی منحصر به فردی شکل گرفته است، در نهایت به یک ضدّ ساختار در تصوف آن روزگار تبدیل می‌شود.

کلیدواژه‌ها

مناسک‌گذار؛ عرفان؛ ابوسعید ابوالخیر؛ تذکرةالاولیاء؛ اسرارالتوحید

مراجع

‌اژه‌ای، تقی و مهدی عرب‌جعفری. 1396. «مقایسه کهن‌الگوهای یونگ با شیوۀ عرفانی ابوسعید». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س13. ش47. صص97ـ66. 

اسنودن، روث. 1392. یونگ مفاهیم کلیدی. ترجمة افسانه شیخ‌‌الاسلام‌‌زاده. چ1. تهران: عطایی.

الیاده، میرچا. 1394. آیین‌ها و نمادهای آشناسازی، رازهای زادن و دوباره زادن. ترجمة مانی صالحی علامه، چ2. تهران: نیلوفر.

بُوی، فیونا. 1394. مقدمه‌ای بر انسان‌شناسی دین. ترجمة مهرداد عربستانی. چ1. تهران: افکار.

بیات‌فرد، فاطمه و فاطمه لاجوردی. 1395. «استحاله و تغییر هستی‌شناختی در آیین‌های گذار». دوفصلنامه پژوهشنامه ادیان. س10. ش19. صص36ـ21. 

پالمر، مایکل. 1388. فروید، یونگ و دین. ترجمة محمد دهگانپور و غلامرضا محمودی. چ2. تهران: رشد.

پورنامداریان، تقی. 1367. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

حائری، محمد حسن. 1374. متون عرفانی فارسی. چ1. تهران: کتاب ماد (وابسته به نشر مرکز).

حسنی، مسعود و همکاران. 1400. «نقد اسطوره‌شناختی حکایت شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار نیشابوری بر مبنای نظریة مناسک گذار». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س17. ش62. صص177ـ147. 

خرمشاهی، بهاءالدین. 1368. ذهن و زبان حافظچ4. تهران: البرز.

داکانی، پرویز عباس. 1380. شرح قصه غربت غربی سهروردی. چ1. تهران: تندیس بهار.

رنجبر، محمود و هدایت‌الله ستوده. 1395. مردم‌شناسی با تکیه بر فرهنگ مردم ایران. چ8. تهران: ندای آریانا.

ریویر، کلود. 1382. درآمدی بر انسان‌شناسی. ترجمة ناصر فکوهی، چ3. تهران: نی.

زرین کوب، عبدالحسین. 1385. از کوچه رندان (درباره‌ی زندگی و اندیشه‌ حافظ). چ17. تهران: سخن.

سراج‌طوسی، ابونصر. 1381. اللمع فی التصوف. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ترجمة مهدی حجتی. چ1. تهران: اساطیر.

سرلو، خوان ادواردو. 1389. فرهنگ نمادها. ترجمة مهرانگیز اوحدی. چ1. تهران: دستان.

شعاعی، مالک، محمدرضا حسینی‌نیا و مهری پاکزاد. 1397. «مراتب سلوک از منظر عطار و شبستری با تکیه بر منطق‌الطیر و گلشن راز». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش51. صص205ـ169.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1386. چشیدن طعم وقت (مقامات کهن و نویافتۀ بوسعید)، از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر. چ3. تهران: سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1397. مصیبت‌نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ8. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ . 1398. تذکرة‌الاولیاء. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ1.  تهران: سخن.

فکوهی، ناصر. 1384. تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی. چ3. تهران: نی.

کوپا، فاطمه. 1390. شرحی بر کشف‌المحجوب هجویری. چ2. تهران: دانشگاه پیام نور.

لِویزُن، لئوناردو. 1384. میراث تصوف. ترجمة دکتر مجدالدین کیوانی چ1. تهران: مرکز.

مستملی بخاری. اسمعیل بن محمد. 1386. خلاصه شرح تعرف. تصحیح احمدعلی رجایی. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مصفا، مظاهر. 1343. تعلیم و تربیت عرفانی. ماهنامه آموزش و پرورش. ش9. صص29ـ25.

میهنی، محمّدبن منوّربن ‌ابی‌سعد بن طاهربن ابی‌سعید. 1391. اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی ‌کدکنی. چ10.تهران: آگه.

نیکلسون، رینولد. 1382. تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا. ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی. چ3. تهران: سخن.

همایی، جلال‌الدین. 1385. مولوی‌نامه. چ10. تهران: هما.

همیلتون، ملکم. 1387. جامعه شناسی دین. ترجمة محسن ثلاثی. چ1. تهران: ثالث.

واخ، یواخیم. 1395. جامعه‌شناسی دین. ترجمة جمشید آزادگان. چ7. تهران: سمت.

یونگ، کارل گوستاو. 1386.  انسان و اسطوره‌هایش. ترجمة حسن اکبریان ‌طبری. چ2.  تهران: دایره.

ــــــــــــــــــ . 1387. روح و زندگی. ترجمة لطیف صدقیانی. چ3. تهران: جامی.

ــــــــــــــــــ . 1393.  انسان و سمبولهایش. ترجمة محمود سلطانیه. چ9. تهران: جامی.

English Sources

Jones, Lindsay (2005). Encyclopedia of Religion, Second Edition, U.S.A: Thomson Gale, vol.11.

Turner, Victor (1979), Frame, flow and reflection: Ritual and drama as public liminality. Japanese Journal of Religious Studies, pp. 465- 499.

Forth, Gregory (2018) Rites of Passage, The International Encyclopedia of Anthropology. Edited by HilaryCallan. 2018 John Wiley & Sons, Ltd. Published 2018 by John Wiley & Sons