ارزیابی و سنجش نقش شاخص‌های محیط طبیعی در توسعه کالبدی شهرها مطالعه موردی (شهرهای کشور ایران)

جغرافیا و مطالعات محیطی

دوره 11، شماره 42، تیر 1401، صفحه 72-91   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

علی حاجی زاده¹؛ کوروش افضلی^{* 2}؛ کرامت ا... زیاری³

¹دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران

²استادیار، گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران

³استاد، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

امروزه اکثر محققان معتقدند ارتباط معناداری میان الگوی توسعه کالبدی شهر (فرم شهر) و وضعیت شاخص‌های محیط طبیعی وجود دارد؛ بنابراین ازآنجاکه ساماندهی الگوی گسترش کالبدی شهرها امری ضروری است؛ لذا هدف اصلی این پژوهش، دستیابی به نگرشی کلی از الگوی رفتاری شاخص‌های محیط طبیعی بر توسعه و گسترش کالبدی  شهرهای کشور بوده است. در این پژوهش، داده‌های اصلی با مراجعه به سایت زمین‌شناسی آمریکا، تصاویر ماهواره‌ای شهرهای موردنظر برای سال‌های 1378 و 1398 تهیه‌شده است. همچنین از لایه‌های رقومی سازمان نقشه‌برداری کشور جهت انجام عملیات همپوشانی بهره گرفته است. همچنین از آزمون‌های آماری تی دو نمونه مستقل، واریانس یک‌طرفه ANOVA و آزمون همبستگی ETA جهت معناداری نقش شاخص‌های پژوهش استفاده‌شده است. نقشه‌ها و آزمون‌های بکار گرفته‌شده در این پژوهش با استفاده از نرم‌افزارهایARC GIS، Envi 5.3 و Spss تهیه‌شده است. نتایج نشان می‌دهد که بین سطوح توسعه کالبدی شهرهای موردبررسی کشور و طبقه ارتفاعی 1800-1200 متر، شیب کمتر از 5 درصد، خاک‌های لومی و رسی و نزدیکی به سطوح منابع آبی (بیشتر از 10 متر) تفاوت معناداری (P < 0.05) وجود داشته و سایر گروه‌ها دارای واریانس یکسانی بوده که تفاوت‌ها معنادار نبوده است. ضریب همبستگی ETA بین سطوح گسترش شهری و ارتفاعات 1800-1200 متر برابر با 0.762، مقدار ضریب همبستگی برای شیب‌های کمتر از 5 درصد برابر با 0.749، این مقدار برای خاک‌های لومی و رسی برابر با 0.623 و درنهایت برای منابع آبی ضریب همبستگی اتا برابر با 0.191 به‌دست‌آمده است. این امر نشانگر همبستگی قوی بین توسعه و گسترش شهری و طبقه ارتفاعی 1800-1200 متر، شیب‌های کمتر از 5 درصد، خاک‌های لومی و رسی است و همچنین سطح ایستایی بیشتر از 10 متر آب‌های زیرزمینی عامل توسعه و گسترش فیزیکی شهرهای کشور معرفی‌شده است. منابع آبی با همبستگی نسبتاً ضعیفی، در وهله اول سبب توسعه و گسترش فیزیکی شهرها و در وهله دوم به دلیل سیلاب‌های ویرانگر و خطرزا بودن، به‌عنوان عامل محدودیت زا در گسترش فیزیکی شهرها محسوب می‌گردد. نتایج بررسی نقش تکتونیک نیز حاکی از آن است که این شاخص در توسعه کالبدی شهرهای کشور جایگاهی نداشته و شهرهای کشور همچون شهر تهران، بدون توجه به تکتونیک منطقه به گسترش و توسعه خود ادامه داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

محیط طبیعی؛ توسعه کالبدی - فیزیکی؛ الگوی رفتاری

مراجع

احمدی، حسن (1370)، عوامل مؤثر بر مکان‌یابی شهرهای جدید، مجله معماری و شهرسازی، دوره 5، شماره 27.

احمدی، طیبه و همکاران (1392)، محدودیت‌ها و قابلیت‌های فرآیندهای ژئومورفیک در توسعه و برنامه‌ریزی شهر خرم‌آباد، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال سوم، شماره یازدهم، صص -34-19.

اسفندیاری درآباد، فریبا و همکاران (1397)، تحلیلی بر مکان یابی جهات بهینه گسترش فیزیکی شهرستان گرمی با استفاده از مدل VIKOR، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال 18، شماره 51، صص 63-41.

امامی، میترا، عرب، نرگس (1396)، مروری بر شاخص‌های مکان‌یابی شهر جدید، دوره 15، شماره2، شماره پیاپی 41، صص 143-131.

پوراحمد، احمد و همکاران (1395)، تحلیل الگوی توسعه‌ی کالبدی – فضایی شهری از منظر توسعه‌ی پایدار (مطالعه موردی: شهر کاشان)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره هفتم، شماره 26، صص 22-1.

حاتمی نژاد، حسین و همکاران (1396)، تحلیل الگوی گسترش فیزیکی شهر خرم‌آباد با استفاده از مدل های آنتروپی شانون و هلدرن و تعیین جهات بهینه گسترش آن با استفاده از مدل AHP، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 49، شماره 3، پاییز 1396، صص 537-519.

حسین زاده دلیر، کریم، هوشیار، حسن (1385)، دیدگاه‌ها، عوامل و عناصر موثر در توسعه فیزیکی شهرهای ایران، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، شماره 6، بهار و تابستان 1385، 226-213.

داداش پور، هاشم؛ سالاریان، فردیس (1397)، تحلیل الگوهای فضایی رشد شهری در مناطق کلان‌شهری ایران (مطالعه موردی: مناطق کلان‌شهری تهران، مشهد، اصفهان و شیراز، آمایش سرزمین، دوره 10، شماره اول، بهار و تابستان 1397، صص 138-117.

رایگانی، ابراهیم، اسلامی، مسعود(1397)، بررسی تأثیر عوامل طبیعی در شکل‌گیری و ماندگاری شهر تاریخی دهدشت، فصلنامه شهرهای ایرانی-اسلامی، سال هشتم، شماره 31، صص 62-51.

روستا، زهرا و همکاران (1392)، ارزیابی و روند توسعه فیزیکی شهر شیراز و تأثیر شرایط فیزیوگرافیک بر روی روند تغییرات کاربری اراضی، جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال 24، پیاپی 49، شماره 1، صص 200-183.

رهنما، محمدرحیم؛ عباس زاده، غلامرضا (1385)، مطالعه تطبیقی سنجش درجه پراکنش/ فشردگی در کلان‌شهرهای سیدنی و مشهد، جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، شماره 6، صص 101-128.

سرور، هوشنگ و همکاران (1393)، نقش عوامل محیط طبیعی در امکان‌سنجی توسعه فیزیکی شهر ملکان، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال پنجم، شماره هجدهم، پاییز 1393، صص 114-95.

سیف‌الدینی، فرانک و همکاران (1391)، تبیین پراکندگی و فشردگی فرم شهری در آمل با رویکرد فرم شهری پایدار، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 44، شماره 80، صص 155-176.

شکور، علی و همکاران (1395)، نقش عوامل ژئوموفولوژیک در توسعه فیزیکی شهرها با استفاده از نرم افزار GIS (مطالعه موردی: بخش میمند- فارس، جغرافیای طبیعی، دوره 9، شماره 2، صص 34-17.

شیعه، اسماعیل (1369)، مقدمه‌ای بر مبانی برنامه‌ریزی شهری، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران.

صدیق قربانی، محمد و همکاران (1397)، تحلیلی بر کارکرد و نقش عوامل طبیعی در مکان‌گزینی و گسترش کالبد‌ شهری (مطالعه موردی: شهر کامیاران)، مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، دوره 13، شماره 2، پیاپی 43، صص 527-505.

عباس پور، مجید، قراگوزلو، علیرضا (1385)، ارائه‌ی مدل های توسعه شهری با کاربرد سامانه‌های RS و GIS و مدل های زیست محیطی، مجله علوم زمین، شماره 57، تهران.

عظیمی، نورالدین و همکاران (1395)، تحلیل الگوهای توسعه فیزیکی شهرهای ایران با توجه به متغیرهای جمعیتی، طبیعی و کالبدی، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 48، شماره 3، پاییز 1395، صص 473-461.

غفوری، محمد، عاشوری، علیرضا (1377)، زمین لغزش به عنوان یکی از بلایای طبیعی در شمال خراسان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره پیاپی 51.

قرخلو، مهدی و همکاران (1390)، مکان‌یابی مناطق بهینه توسعه فیزیکی شهر بابلسر بر مبنای شاخص‌های طبیعی، جغرافیا و توسعه، شماره 33، صص 122-99.

قنبرزاده دربان، هادی و همکاران (1396)، مکان یابی بهینه توسعه فیزیکی شهر سبزوار بر مبنای شاخص های محیطی، مجله علوم جغرافیایی، شماره 27، پاییز و زمستان 1396، 169-146.

کاتی، ویلیامز، برتون، الیزابت، جنکز، مایک (1383)، ترجمه واراز مرادی مسیحی، دست‌یابی به شکل پایدار شهری، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.

کامران، حسن و همکاران(1390)، بررسی نقش طرح‌های توسعه کالبدی در پراکندگی رویی شهری با تاکید بر پدافند غیرعامل (نمونه موردی: شهر سنندج)، جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، سال نهم، شماره 17، صص 179-209.

کرم، امیر، سادات حسینی، منصوره (1398)، بررسی و تحلیل عوامل طبیعی موثر در گسترش کالبدی آتی شهر خوانسار با استفاده از روش فازی، فصلنامه جغرافیای طبیعی، سال 12، شماره 45، پاییز 1398، صص 73-53.

کریم مقدم، وحید (1391)، نقش بنیان‌های جغرافیایی در توسعه کالبدی شهر مطالعه موردی: منطقه 2 شهری تهران، مجله سپهر، دوره 21، شماره 81، صص 51-47.

مخدوم، مجید (1389)، شالوده آمایش سرزمین، انتشارات دانشگاه تهران.

معصومی، زهره و همکاران (1396)، ارزیابی بهینه گسترش فیزیکی شهر زنجان با استفاده از سیستم های اطلاعات مکانی، سنجش از دور و GIS ایران، سال نهم، شماره چهارم، زمستان 1396، صص 58-37.

ملکی، امجد، عزیزی، بیان (1393)، تنگناهای طبیعی توسعه‌ی فیزیکی شهر پاوه با تاکید بر عوارض ژئومورفولوژی، فصلنامه آمایش محیط، شماره 27، 54-37.

منوری، سید مسعود، طبیبیان، سحر (1385)، تعیین عوامل زیست‌محیطی در مکان‌یابی شهرهای جدید در ایران، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره 8، شماره 3، صص 9-1.

موسوی، میر نجف، یزدانی چهار برج، رسول (1394)، تحلیل تناسب کاربری اراضی برای توسعه شهر تبریز با استفاده از مدل AHP-OWA، پژوهش های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری دوره 3 پاییز 1394 شماره 3

نصیری هنده خاله، اسماعیل و همکاران (1395)،  ارزیابی و پهنه بندی تناسب پارامترهای محیطی برای توسعه فیزیکی شهرها (مطالعه موردی: شهر میاندوآب)، فصلنامه جغرافیای طبیعی، سال نهم، شماره 32، تابستان 1395، صص 16-1.

نظم فر، حسین، صادق قهر آباد، نسرین (1395)، عناصر و عوامل طبیعی موثر در توسعه فیزیکی شهر بوکان، سومین کنگره علمی پژوهشی افق‌های نوین در حوزه مهندسی عمران، معماری، فرهنگ و مدیریت شهری ایران، صص 7-1.

نگهبان، سعید (1395)، بررسی و مقایسه تأثیرپذیری فیزیکی شهرها از ویژگی‌های محیط طبیعی جهت کاربرد در آمایش سرزمین، دومین کنگره بین‌المللی علوم زمین و توسعه شهری، صص 58-54.

هوشیار، حسن(1381)، برنامه رزی توسعه فیزیکی شهرهای میان اندام، مورد نمونه: مهاباد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز، تبریز.

He, C., Han, Q., de Vries, B., Wang, X., Guochao, Z., 2017. Evaluation of sustainable land management in urban area: A case study of Shanghai, China. Ecol. Indic. 80, 106–113.

Liu.Yaolin and et al (2020), The spatial integration and coordinated industrial development of urban agglomerations in the Yangtze River Economic Belt, China, Cities 104 (2020) 102801.

Sha. M. and Tian, G., 2010, An Analysis of Spatiotemporal Changes of Urban Landscape Pattern In Phoenix Metropolitan Region, International Society for Environmental Information Sciences 2010, Annual Conference (ISEIS), Procedia Environmental Sciences 2, It􀂶s Available at: www.sciencedirect.com, PP. 600-604.

Shukla, S., Gedam, S., 2019. Evaluating hydrological responses to urbanization in a tropical river basin: a water resources management perspective. Nat. Resour. Res. 28, 327e347.

Wang. Zeho and et al (2021), Measurement and temporal & spatial variation of urban eco-efficiency in the Yellow River Basin, Physics and Chemistry of the Earth, Parts A/B/C, Available online 19 January 2021, 102981.

Yang. Xuedi and et al (2021), Incorporating ecological constraints into urban growth boundaries: A case study of ecologically fragile areas in the Upper Yellow River, Ecological Indicators 124 (2021) 107436.