ارزیابی پایداری بوم‌شناختی در حوزه آبخیز توتلی، استان خراسان شمالی

جغرافیا و مطالعات محیطی

دوره 11، شماره 42، تیر 1401، صفحه 152-169   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

امیررضا حیرانی¹؛ مرتضی بهزادفر²؛ نازیلا علائی³؛ زینب حزباوی^{* 4}

¹دانشجوی کارشناسی ارشد، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دکتری علوم و مهندسی آبخیزداری، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، استان خراسان شمالی، ایران

³دانشجوی دکتری علوم و مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

⁴استادیار، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، عضو پژوهشکده مدیریت آب، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

ارزیابی پایداری بوم‌شناختی مبنایی برای تعیین نوع تعامل و برخورد انسـان با طبیعـت و خدمات بوم‌شناختی دریافتی از آن اسـت که بایستی به‌صورت پیوسته مورد پایش قرار گیرد. در حالی‌که مطالعات محدودی در داخل کشور صورت گرفته و تاکنون در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای و ملی به‌صورت کاربردی مورد توجه قرار نگرفته است. در همین راستا، پژوهش حاضر با هدف ارزیابی پایداری بوم‌شناختی حوزه آبخیز توتلی واقع در شمال استان خراسان شمالی با استفاده از چارچوب مفهومی هیدرولوژی، محیط زیست، حیات و سیاست‌گذاری (HELP) و محاسبه شاخص پایداری آبخیز (WSI) صورت پذیرفت. در این فرآیند ارزیابی، 14 متغیر مورد استفاده قرار گرفت که بر اساس ماهیت هر کدام از آن‌ها در سه دسته شاخص فشار (P)، حالت (S) و پاسخ (R) و معیارهای چهارگانه HELP دسته‌بندی شدند. بر همین اساس میانگین امتیازات شاخص‌های P، S و R برای حوزه آبخیز توتلی به‌ترتیب ۶۵/۰، ۸۵/۰ و ۳۵/۰به‌دست آمد. هم‌چنین، میانگین امتیازات معیارهای هیدرولوژی (H) و محیط زیست (E) برابر با 58/0 و امتیازات معیارهای حیات (L) و سیاست‌گذاری (P) برابر با 66/0 محاسبه شد. نتایج حاصل از تلفیق کلیه معیارها و شاخص‌های مورد مطالعه نشان‌داد که امتیاز کلی WSI برابر ۶۲/۰ بوده و نشان‌دهنده سطح پایداری بوم‌شناختی متوسط است. نتایج پژوهش حاضر برای برنامه‌ریزی، حفاظت و شناسایی مناطق بحرانی و هدایت راهبردها و اقدامات مدیریتی کاربرد دارند. هم‌چنین توصیه می‌شود که با اتخاذ سیاست‌گذاری‌های مناسب و برنامه‌های حفاظتی مؤثر و با قابلیت اجرا در منطقه نسبت به ارتقاء وضعیت پایداری آبخیز از متوسط به خوب اقدام شود.

کلیدواژه‌ها

پایداری آبخیز؛ توسعه پایدار؛ تخریب اراضی؛ شاخص ارزیابی

مراجع

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی (1399). مطالعات تفصیلی- اجرایی آبخیزداری حوزه آبخیز توتلی شهرستان رازو جرگلان، سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور.

احدنژاد روشتی، محسن؛ عظیم‌زاده ایرانی، اشرف؛ نجفی، سعید. (1398). تحلیلی بر روند تغییرات کاربری اراضی و فرصت‌ها و موانع پیشرفت و رشد شهری (مطالعه موردی: شهر زابل). جغرافیا و مطالعات محیطی، 8(30)، 76-59.

پیروزی، الناز؛ مددی، عقیل؛ اصغری سراسکانرود، صیاد (1399) تحلیل و ارزیابی وضعیت پایداری مجرای رودخانه گیوی‌چای، در شمال‌غرب ایران، با تأکید بر خصوصیات زمین‌شناسی، هیدرولوژیکی و انسانی. هیدروژئومورفولوژی، 7(23)، 107-135.

حیرانی، امیررضا،1400، اقتصاد اکولوژیک مرتع،دومین کنفرانس بین المللی و پنجمین کنفرانس ملی صیانت از منابع طبیعی و محیط زیست، اردبیل،https://civilica.com/doc/1248737

خیراندیش، حامد؛ صادقی­پور، احمد؛ محمدی کنگرانی، حنانه. (۱۳۹۹) مقایسه دو روش HELP و سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری در ارزیابی پایداری حوزه آبخیز. مجله علمی پژوهشی مهندسی اکوسیستم بیابان،۹(۲۸)، ۱۱۷-۱۰۳.

صدری‌فرد، افسانه؛ جلال آبادی، لیلا؛ کریمیان­پور، فاطمه؛ و زینی، ستایش. (۱۳۹۶) تحلیل و ارزیابی سطوح توسعه­یافتگی شهرستان­های استان خراسان شمالی با استفاده از مدل TOPSIS. فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیا، ۷(۲)، ۳۳۰-۳۲۱.

عبدالکریم نیسی، یحیی؛ عفیفی، محمد ابراهیم؛ موغلی، مرضیه. (1400). ارزیابی زیست محیطی کاربری اراضی به علت ریزگردها در سه دهه گذشته با استفاده از تکنیک سنجش از دور و مدل CA مارکوف: مطالعه موردی شهر اهواز. جغرافیا و مطالعات محیطی، 10(4)، ۶۹-۵۷.

محمدی، طاهره؛ دستورانی، محمدتقی. (۱۳۹۶) ارزیابی پایداری حوضه‌ با استفاده از روش شاخص پایداری آبخیز. هیدروژئومورفولوژی، ۴(۱۰)، ۶۴-۴۱.

متولی، کیمیا؛ توتونچی، فرانک؛ احمدی، مهدی. (۱۳۹۷) بررسی و مقایسه شاخصهای تنش آبی فالکن مارک، WTA، WSI و WaSSI بر حوضه آبریز دریاچه ارومیه. هفتمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران.

مهری، رضا؛ سعدالدین، امیر؛ اونق، مجید؛ حاج ملاحسینی، ابوالفضل. (۱۳۹۱) توسعه و به کارگیری شاخص پایداری آبخیز (WSI) برای آبخیز چهل چای، رودخانه گرگانرود استان گلستان. اولین کنفرانس ملی راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار.

Ahuchaogu I., Ewemoje T., & Isaiah P. (2019). Estimation of Watershed Sustainability Index of University of Uyo Watershed Using UNESCO-IHP Help Tool. Journal of Engineering Research and Reports, Page 1-9.

Bagheri-Gavkosh, M., Hosseini, S. M., Ataie-Ashtiani, B., Sohani, Y., Ebrahimian, H., Morovat, F., & Ashrafi, S. (2021). Land subsidence: A global challenge. Science of The Total Environment, 778, 146193.

Chaves, H.M. & Alipaz, S. (2007). An integrated indicator for basin hydrology, environment, life, and policy: the watershed sustainability index. Water Resources Management, 21: 883–895.

Cortés AE, Oyarzún R, Kretschmer N, Chaves H, Soto G, Soto M, Amézaga J, Rötting T, Señoret M & Maturana H. (2012). Application of the Watershed Sustainability Index to the Elqui river basin, North-Central Chile. Obras y Proyectos, 12: 57–69.

Firdaus, R., Nakagoshi, N., & Idris, A. (2014). Sustainability Assessment of Humid Tropical Watershed: A Case of Batang Merao Watershed, Indonesia. Procedia Environmental Sciences, 20, 722–731.

Elfithri, R., Mokhtar, M., Pauzi Abdullah, M., Raihan Taha, M., Ekhwan Toriman, M., Mohamad Yasin, R & Barzani Gasim, M. (2018). Watershed Sustainability Index for Langat UNESCO HELP River Basin, Malaysia. International Journal of Engineering & Technology, 7(3.14), 187.

Huang, S.L., Yeh, C.T., Budd, W. W., & Chen, L.L. (2009). A Sensitivity Model (SM) approach to analyze urban development in Taiwan based on sustainability indicators. Environmental Impact Assessment Review, 29(2), 116–125.

Juwana, I., Perera, B. J. C., & Muttil, N. (2010). A water sustainability index for West Java – Part 2: refining the conceptual framework using Delphi technique. Water Science and Technology, 62(7), 1641–1652.

Khan S. (2004). Integrating hydrology with environment, livelihood and policy issues: the Murrumbidgee model. International Journal of Water Resources Development, 20(3):415–429. 9.

OECD (2003) OECD environmental indicators: development, measurement and use. Reference paper. Paris, France, p 50

Roy, P., Roy, M.B., Pal, S. (2021). advances in water resources management for sustainable use. Springer Nature, 2021 M04 24 - 552 pages.

Prăvălie, R. (2021). Exploring the multiple land degradation pathways across the planet. Earth-Science Reviews, 220, 103689.

Silva, J. da, Fernandes, V., Limont, M., Dziedzic, M., Andreoli, C. V., & Rauen, W. B. (2020). Water sustainability assessment from the perspective of sustainable development capitals: Conceptual model and index based on literature review. Journal of Environmental Management, 254, 109750.

The World Bank (2003) Water resources management strategies in Brazil: cooperation areas with The World Bank. In: José Lobato Costa (ed) Brasilia, Brazil, p 177.

Tiner, R.W., (2004). Remotely-sensed indicators for monitoring the general condition of “natural habitat” in watersheds: an application for Delaware’s Nanticoke River watershed. Ecological Indicators, 4: 227–243..

United Nations Development Programme, 2020. Web site (http:// www.undp.org.br)

Zhang, L., Godil, D. I., Bibi, M., Khan, M. K., Sarwat, S., & Anser, M. K. (2021). Caring for the environment: How human capital, natural resources, and economic growth interact with environmental degradation in Pakistan? A dynamic ARDL approach. Science of The Total Environment, 774, 145553. doi:10.1016/j.scitotenv.2021.145553.