بررسی و نقد روایات داستان آدم(ع) با درونمایه اسرائیلیات در رویکرد تفسیری منهج الصادقین

فصلنامه مطالعات قرآنی

دوره 12، شماره 48، دی 1400، صفحه 211-238   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2021.687507

نویسندگان

مینا شمخی^{* 1}؛ محمد جواد نجفی²

¹استادیار دانشگاه شهید چمران اهواز

²دانشیار دانشگاه قم

چکیده

با آغاز عصر تدوین تفسیر، اسرائیلیات فراوانی که وارد حوزه فرهنگ اسلامی شده بود به تفاسیر راه یافت که تفاسیر شیعه نیز از این پدیده پیراسته نبودند. پرسمان نخست در این جستار آن است که شیوه رویارویی مفسران شیعی و ریشه‌های آن چه بوده است. می‌توان گفت رویکرد مفسران شیعی به روایات اسرائیلی، یکسان نبوده است. ریشه‌های پیدایش رویکرد تفسیری پذیرش روایاتی از این دست، می‌تواند: یکی، پرهیز از بررسی سندی روایات و دیگری پرهیز از تحلیل دلالی و عرضه آن‌ها بر دلایل قطعی نقلی و عقلی باشد. پژوهش حاضر مطالعه‌ای کتابخانه‌ای است که با رویکرد کیفی و با استفاده از روش‌های تحلیل سندی و متنی این موضوع را بر پایه قرآن و احادیث بررسی نموده است. تفسیر شیعی «منهج الصادقین فی إلزام المخالفین» توسط ملا فتح الله کاشانی به رشته نگارش در آمده و به باور برخی محققان، بعد از تفسیر ابوالفتوح رازی، بهترین و جامع‌ترین تفسیر فارسی تألیف شده تا آن زمان است. در تفسیر مذکور، روایات اسرائیلی به چشم می‌خوردکه بر رسیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

منهج الصادقین؛ مفسران شیعی؛ نقد سندی؛ تحلیل دلالی؛ اسرائیلیات

مراجع

قرآن کریم. ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.

کتاب مقدس.

ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد. 1419ق، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق اسعد محمد الطیب، چاپ سوم، عربستان: مکتبة النزار مصطفی الباز.

ابن تیمیه، احمد. 1392ق/1972م، مقدمة فی اصول التفسیر، به کوشش عدنان زرزور، بیروت: بی نا.

ابن حنبل، احمد. بی تا، المسند، بیروت: دار الکتب الاسلامیة و دار الصادر.

ابن عساکر، علی بن حسن. بی تا، تاریخ دمشق، بیروت: دار الفکر.

ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر. 1419ق، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمد حسین شمس الدین، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه.

ابوعزیز، سعد یوسف. بی تا، الإسرائیلیات والموضوعات فی کتب التفاسیر قدیما وحدیثا، قاهره: مکتبة التوفیقیة.

آغا ‌بزرگ تهرانی، محمد محسن. 1403ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، چاپ سوم، بیروت: دار الأضواء.

افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی بیک. 1401ق، ریاض العلماء وحیاض الفضلاء، تحقیق احمد الحسینی، بی جا: مکتبة آیة الله مرعشی.

آلوسی، سید محمود. 1415ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق عبدالباری عطیه، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه.

امین، سید محسن. 1998م، أعیان الشیعة، تحقیق حسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.

الاوسی، علی. 1370ش، روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، ترجمه سیدحسین میرجلیلی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

ایازی، محمدعلی. 1414ق، المفسرون، حیاتهم ومنهجهم، طهران: مؤسسۀ الطباعۀ والنشر، وزارۀ الثقافۀ والارشاد الاسلامی.

بحرانی، سید هاشم. 1416ق، البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، تهران: بنیاد بعثت.

بروجردی، سید حسین. 1399ق، جامع أحادیث الشیعة، قم: المطبعة العلمیة.

بستانی، قاسم. 1386ش، معیارهای شناخت احادیث ساختگی، چاپ اول، اهواز: نشر رسش.

بغوی، حسین بن مسعود. 1420ق، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربیة.

بی آزار شیرازی، عبدالکریم. 1380ش، باستان‏شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، چاپ سوم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم. 1422ق، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، تحقیق امام ابی محمد بن عاشور، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

ثقفی تهرانی، محمد. 1398ق، روان جاوید، چاپ سوم، تهران: انتشارات برهان.

جواهری، محمد حسن نجفی. 1367ش، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق و تعلیق محمود قوچانی، چاپ دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

حر عاملی، محمد بن حسن. 1364ش، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة، ترجمه زین العابدین کاظم خلخالی، قم: مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.

حرانی، حسن بن شعبه. 1384ق، تحف العقول، تهران: انتشارات کتابفروشی اسلامی.

حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد. 1363ش، تفسیر اثنا عشری، چاپ اول، تهران: انتشارات میقات.

حلی، یوسف بن مطهر. 1417ق، خلاصة الأقوال، تحقیق جواد قیومی، چاپ اول، بی جا: مؤسسة نشر الفقاهة.

خلف الله، محمد احمد. 1999م، الفن القصصی فی القرآن، بیروت: مؤسسۀ الانتشارات العربی.

دیاری، محمدتقی. 1383ش، پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر، چاپ دوم، تهران: سهرودی.

ذهبی، محمد حسین. 1382ق/1963م، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت: بی نا.

ذهبی، محمد حسین. 1405ق، الاسرائیلیات فی التفسیر والحدیث، الطبعة الثانیة، دمشق: دار الایمان.

رازی، ابوالفتوح. 1356ش، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، تصحیح میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

رافعی، مصطفی صادق. 1394ش، تاریخ آداب العرب، الطبعة الرابعة، بیروت: دار الکتاب العربی.

رشید رضا، محمّد. بی‏تا، تفسیر القرآن الحکیم(المنار)، چاپ دوّم، بیروت: دار المعرفة.

زمخشری، محمود. 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت: دار الکتب العربیة.

سیوطی، جلال الدین.1440ق، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.

شبستری، عبد الحسین. 1418ق، الفائق فی رواة وأصحاب الامام الصادق(ع)، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

شریف لاهیجی، محمد بن علی. 1373ش، تفسیر شریف لاهیجی، چاپ اول، تهران: دفتر نشر داد.

شریف، ملا حبیب الله. بی تا، لباب الألباب فی الألقاب الأطیاب فی معرفة احوال رجال من علماء الشیعة، بی جا: بی نا.

شوکانی، محمد بن علی. بی تا، فتح القدیر، دمشق: دار ابن کثیر.

صدر جوادی، احمد. 1366ش، دائرة المعارف تشیّع، تهران: بنیاد اسلامی طاهر.

صدوق، محمد بن علی. 1385ش، علل الشرائع، با مقدمه سید محمد صادق بحر العلوم، نجف: منشورات المکتبة الحیدریة ومطبعتها.

صنعانی، عبدالرزاق. 1410ق، تفسیر القرآن(تفسیر صنعانی)، تحقیق هاشم رسولی، چاپ اول، ریاض: مکتبة الرشد.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه.

طبرسی، احمد بن علی. 1386ش، الاحتجاج، تحقیق و تعلیق سید محمد باقر الخرسان، نجف: دار النعمان للطباعة والنشر.

طبرسی، فضل بن حسن. 1360ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مترجمان، چاپ اول، تهران: انتشارات فراهانی.

طبری، ابن جریر. 1356ش، تفسیر طبری، مترجمان، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس.

طوسی، محمد بن حسن. بی تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

ظفر الاسلام. 1369ش، نقل و نگرشی بر تلمود، مترجم محمدرضا رحمتی، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

عقیلی، محمد بن عمر. 1418ق، الضعفاء الکبیر، تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی، چاپ دوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.

عینی، محمود بن احمد. بی تا، عمدة القاری، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

فخر رازی، محمد بن عمر. 1420ق، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

فیض کاشانی، ملا محسن. 1415ق، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران: انتشارات الصدر.

قرطبی، محمد بن احمد. 1405ق، الجامع لأحکام القرآن، تحقیق ابراهیم اطفیش، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا. 1368ش، تفسیر کنز الدقائق وبحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، چاپ اول، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.

قمی، شیخ عباس. بی تا، الفوائد الرضویة فی أحوال علماء المذهب الجعفریة، بی جا: بی نا.

کاشانی، ملا فتح الله. 1336ش، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران: کتابفروشی محمد حسن علمی.

کحّاله، عمر رضا. بی تا، معجم المؤلفین، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1363ش، الکافی(فروع)، با تصحیح و تعلیقه علی اکبر غفاری، چاپ پنجم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

متقی هندی، علی بن حسام الدین. بی تا، کنز العمال، بیروت: مؤسسة الرسالة.

مجلسی، محمدباقر. 1403ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الوفاء ودار احیاء التراث العربی.

محمد قاسمی، حمید. 1383ش، اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیاء در تفاسیر قرآن، چاپ دوم، تهران: سروش.

مصاحب، غلامحسین. بی تا، دائرة المعارف فارسی، تهران: مؤسسه انتشارات فرانکلین.

مظفر، محمدرضا. 1408ق، اصول الفقه، قم: مؤسسه اسماعیلیان.

معرفت، محمد هادی. 1418ق، التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، چاپ اول، مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة.

مغنیه، محمد جواد. 1424ق، الکاشف، چاپ اول، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

مکارم، ناصر و همکاران. 1374ش، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

ملکی میانجی، محمدباقر. 1377ش، نگاهی به علوم قرآنی، چاپ اول، قم: نشر خرم.

موسوی بجنوردی، کاظم. 1374ش، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

موسوی، سید محمد باقر و علی اکبر غفاری. 1370ش، تاریخ انبیاء، تهران: نشر صدوق.

نمازی شاهرودی، علی. 1415ق، مستدرکات علم رجال الحدیث، چاپ اول، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الاسلامی.

نوبختی، ابو محمد حسن بن موسی. بی تا، فرق الشیعة، قم: مکتبة الفقیه.

نوری، حسین بن محمدتقی. 1407ق، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل البیت.

وجدی، محمد فرید. 1917م، دایرة المعارف القرن العشرین، الطبعة الثالثة، بیروت: دار المعرفة.

 

مقالات

پهلوان، منصور و ابراهیم اقبال و اکبر توحیدلو. 1391ش، «احادیث انبیاء و اسرائیلیات»، فصلنامه مطالعات قرآنی، دوره3، شماره12، صص19-7.

خادم پیر، علی. 1383ش، «روش شناسی تفسیر منهج الصادقین فی إلزام المخالفین»، حدیث اندیشه، شماره 1.

شمخی، مینا و نصره باجی و عصمت منصورزاده. 1396ش، «نقد و بررسی اسرائیلیات قصص انبیاء در تفسیر منهج الصادقین»، نشریه تفسیرپژوهی، دوره4، شماره7، صص102-71.

کرد، صفی الله و هاشم اندیشه و ولی الله نقی‌پورفر. 1396ش، «نگاهی نو به عصمت حضرت آدم(ع)، از منظر فریقین با رویکردی به آیه 121سوره طه»، فصلنامه مطالعات قرآنی، دوره8، شماره31، صص165-139.