نمود باورهای اسلامی در نقیضه جریر در ردّ اخطل با تکیه بر قرآن کریم

فصلنامه مطالعات قرآنی

دوره 12، شماره 48، دی 1400، صفحه 361-396   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2021.1868837.1945

نویسنده

حمید متولی زاده نائینی

دکترای زبان و ادبیات عرب دانشگاه یزد

چکیده

با ظهور دین اسلام، باورهای دینی در تمام جنبه‌های زندگی مسلمانان اعمّ از گفتار و رفتار نفوذ کرده و تأثیرات مهمی بر جای گذاشت. ادبیات نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین جنبه‌های جامعه چه در حوزه شعر و چه در حوزه نثر از این تأثیر بی‌بهره نماند. از آنجا که جریر، مسلمان بود و اسلام در زمان حیات او، دین حکومت و خلیفه رسمی آن به شمار می‌آمد، بنابراین زمینه لازم برای این شاعر جهت مفاخره بر رقیبان غیر مسلمان فراهم شد به طوری که در مناقضه اخطل مسیحی، دین و باورهای آن را به مثابه ماده اساسی استدلالات خویش در غلبه بر وی به کار گرفته است و هر آنچه که یک مسلمان می‌تواند به آن ببالد را به تصویر کشیده است. در این مقاله، هدف، بررسی دین باوری یا دین گریزی جریر نبوده، بلکه واکاوی محورها و ابعاد اندیشه‌های دینی شاعر در نقائضش با اخطل مورد نظر بوده است. محور اندیشه‌های دینی جریر، اثبات یکتاپرستی و همچنین اثبات عزّت مسلمانان و ذلّت تغلبیِان است.

کلیدواژه‌ها

دین؛ اسلام؛ قرآن کریم؛ نقائض؛ جریر

مراجع

قرآن کریم.

نهج البلاغه. ترجمه محمد دشتی.

ابن خلکان. لا تا، وَفَیات الأعیان وأنباءُ أبناءِ الزَّمان، تحقیق إحسان عبّاس، بیروت: دار صادر.

ابن سینا، ابوعلی. 1348ش، مَخارج الحُروف، ترجمه و تصحیح پرویز خانلری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. 

ابن هشام. لا تا، مُغنی اللَّبیب عن کُتُبِ الأعاریب، تحقیق محمد محی الدّین عبدالحمید، بیروت: دار الکتاب العربی.

ابوتمام، حببیب بن اوس. 1922م، نقائض جریر والأخطل، بیروت: دار المشرق.

الإصفهانی، ابوالفرج. لا تا، الأَغانی، بیروت: دار الکتب.

أنیس، إبراهیم و دیگران. 2004م، المُعجَم الوَسیط، مصر: مکتبة الشروق الدولیّة.

جریر، ابن عطیّه. لا تا، دیوان جریر بن عطیّة، شرح محمّد إسماعیل عبدالله الصاوی، مصر: مطبعة الصاوی.

جعفریان، رسول. 1384ش، آثار اسلامی مکّه و مدینه، تهران: نشر مشعر.

جوادی آملی، عبدالله. 1372ش، شریعت در آینه معرفت، چاپ اول، قم: مرکز نشر فرهنگی رجا.

جوادی آملی، عبدالله. 1386ش، سرچشمه اندیشه، تحقیق عباس رحیمیان، قم: انتشارات اسراء.

حسینی طهرانی، محمد حسین. 1391ش، معادشناسی، مشهد: انتشارات علامه طباطبایی.

دهخدا، علی اکبر. 1341ش، لغتنامه، تهران: سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور.

راغب اصفهانی، حسین بن محمّد. لا تا، مفردات ألفاظ القرآن، ط1، بیروت: دار القلم.

رُمّانی، ابوالحسن علی بن عیسی. 1407ق، معانی الحروف، مکّة المکرّمة: مکتبة الطالب الجامعی.

سبحانی، جعفر. 1372ش، فروغ ابدیّت، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.

شجاعی، محمّد. 1386ش، معاد یا بازگشت به سوی خدا، تهران: شرکت سهامی انتشار.

شیخ طوسی، ابوجعفر محمّد بن الحسن. 1431ق، التبیان، تحقیق وتصحیح احمد حبیب قصیر العاملی، بیروت: الأمیرۀ للطباعۀ والنشر والتوزیع.

صدرای شیرازی، محمد بن ابراهیم. 1354ش، المبدأ والمعاد، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.

ضیف، شوقی. لا تا، تاریخ الأدب العربی(العصر الإسلامی)، ط7، مصر: دار المعارف.

طباطبائی، محمد حسین. 1363ش، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمد باقر موسوی، قم: جامعه مدرّسین حوزه علمیّه قم.

طبرسی، حسن بن فضل. 1370ش، مکارم الأخلاق، قم: انتشارات شریف رضی.

عبّاس، حسن. 1998م، خصائص الحروف العربیة ومعانیها، دمشق: اتحاد الکتّاب العرب.

عَزام، محمّد. 2005م، شعریّه الخطاب السردی، دمشق: منشورات الکتّاب العرب.

الغرفی، حسن. 2001م، حرکیة الإیقاع فی الشعر العربی المعاصر، المغرب: إفریقیا الشرق.

مجلسی، محمّد باقر. 1404ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

مطهری، مرتضی. 1386ش، توحید، تهران: انتشارات صدرا.

میشل، توماس. 1377ش، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

هادوی مقدم، مهدی. 1377ش، مبانی کلامی اجتهاد، چاپ اول، قم: بی جا.

الهاشمی، احمد. 1383ش، جواهر البلاغة، اشراف صدقی محمّد جمیل، طهران: مؤسّسة الصادق للطباعة والنشر.

 

مقالات

احمدی، عبدالرضا. 1379ش، «امام علی(ع) و عدالت»، مجله پیام حوزه، ش 26، صص1-18.

انوار، امیرمحمود و دیگران. 1389ش، «مبانی زیبایی شناسی استعاره از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی»، پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، ش 8، صص1-20.

آذرشب، محمّد علی. 1396ش، «نشانه شناسی عنوان قصیده «حُفَرٌ علی یاقوت العرش» سروده محمّد علی شمس الدّین»، مجلّه زبان و ادبیات عربی(مجلّه ادبیات و علوم انسانی سابق)، ش16، صص1-26.

برکت، بهزاد و طیّبه افتخاری. 1389ش، «نشانه شناسی شعر: کاربست نظریه مایکل ریفاتر بر شعر «ای مرز پرگهر» فروغ فرخزاد»، فصلنامه پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، دوره اول، ش4، صص 109-130. 

پاک، جواد و دیگران. 1395ش، «بررسی تطبیقی مسأله قضاء و قدر و رابطه آن با جبر و اختیار در تفسیر کبیر و المیزان»، مطالعات تفسیری، سال هفتم، شماره 25، صص153-174.

ربّانی، محمد حسن. 1382ش، «گونه‌های تأکید در قرآن»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، دوره 9، ش35-36، صص296-321.

رشیدی فرد، سیّده زهرا. 1388ش، «بررسی تطبیقی فلسفه نبوّت در قرآن و عهدین»، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه علّامه طباطبائی، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی.

الزَّهرانی، عبدالله عَطیّة عبدُالله. 1427ق، «أثر الإسلام فی نقض جریر شعرَ الأخطل»، رسالة الماجستیر، المملکة العربیّة السعودیّة، جامعة أمُّ القری، کلیّة اللغة العربیّة.

شریف پور و ترابی. 1394ش، «وطن‌گرایی در شعر دفاع مقدس»، نشریه ادبیات پایداری، سال 7، ش13، صص159-183.

شریفی، عنایت اله و دیگران. 1394ش، «معاد جسمانی در قرآن و عهدین»، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال 6، ش 21، صص8-40.

طاهری، حبیب الله و دیگران. 1388ش، «آموزه توحید در ادیان ابراهیمی(ع)»، مجله فلسفه دین، سال 6، ش2، صص5-27.

عزّتی، ابوالفضل. 1371ش، «مقایسه بین مفهوم شهادت در مسیحیّت و اسلام»، مجلّه حوزه، دوره9، ش52، صص179-163.

متولّی‌زاده، حمید. 1397ش، «بررسی محتوایی عناصر و درونمایه‌های مشترک در نقایض جریر و اخطل»، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، سال دوازدهم، ش48، صص297-323.

مقدّسی، ابوالحسن امین. 1396ش، «دلالت‌های تکرار در شعر بدوی الجبل»، مجله ادب عربی، سال 9، ش1، صص53-73.

مؤمن، ماجده و رهبر، محمد تقی. 1381ش، «حج در آیین مسیحیت»، فصلنامه میقات حج، دوره11، ش41، صص39-45.

هارینگ، بی. 1393ش، «عدالت در اندیشه مسیحیان»، ترجمه بهروز جندقی، مجله انتظار موعود، ش14، صص1-35.