بررسی و تحلیل وجوه فضل در تفسیرهای عرفانی

فصلنامه مطالعات قرآنی

دوره 12، شماره 48، دی 1400، صفحه 397-417   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2021.687518

نویسندگان

مکرم محمدنیا کلیمانی¹؛ حسین مرادی زنجانی^{* 2}؛ محمد حسین صائنی³؛ فرهاد ادریسی⁴

¹دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، زنجان، ایران

²استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، زنجان، ایران

³استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، زنجان، ایران

⁴دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، زنجان، ایران

چکیده

فضل، واژه و اصطلاحی دینی- قرآنی و نیز یکی از صفات خداوند است. مفسران و راویان بسیاری به ابعاد گوناگون این مفهوم اشاره کرده‌اند و بر اساس آیات قرآن، کیفیت و نحوه بهره مندی از آن را برشمرده‌اند. در این بین، مفسران عرفانی که نمود فضل الهی را همسو با مسلک صوفیانه خود دیده‌اند، بحث‌های متعددی را بر اساس کتاب الله مطرح نموده‌اند. در این تحقیق، با عنایت به روش توصیفی- تحلیلی، کاربست وجوه فضل در تفسیرهای عرفانی و آراء مفسران، بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که مهم‌ترین وجوه فضل الهی در این آثار عبارت‌اند از 1. برتری دادن که شامل زیربخش‌هایی چون برتری دادن انسان به دیگر موجودات؛ برتری دادن پیامبران بر دیگر موجودات؛ برتری دادن قوم یهود بر دیگر قوم‌ها و برتری مجاهدان بر ترک‌کنندگان جهاد می‌شود 2. رزق و روزی 3. نعمت‌های الهی 4. پاداش الهی که مهم‌ترین آن، رضوان الهی است و 5. توبه. در نگاه مفسران، فضل الهی بر عدل الهی ارجحیت دارد که مبین پیشی گرفتن شفقت حق تعالی بر قهریت اوست.

کلیدواژه‌ها

تفسیر؛ عرفان؛ فضل؛ محبت؛ عدل

مراجع

قرآن کریم.

ابن عجیبه، احمد بن محمد. 1419ق، ‏البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، تحقیق احمد عبدالله قرشی و رسلان زکی و ‏دکتر حسن عباس، قاهره: بی نا.

ابن عربی، محمد بن علی‏. 1367ش، رسائل، رسالۀ حقیقة الحقایق، ترجمه شاه داعی شیرازی، مقدمه و تصحیح و تعلیقات از نجیب مایل هروی، تهران: مولی.

ابن عربی، محمد بن علی‏. 1422ق، تفسیر ابن عربی،‏ بیروت: دار احیاء التراث العربی.

ابن فارس، احمد. 1404ق، ‏معجم مقاییس اللغة، تحقیق و تصحیح از عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏.

ابن منظور، محمد بن مکرم. ‏1414ق، لسان العرب،‏ به تحقیق و تصحیح: جمال‌الدین میردامادی‏، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع- دار صادر.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی.‏ 1408ق، ‏روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

آلوسی، سید محمود. 1415ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، به تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیة‏.

جمل، سلیمان بن عمر. 1427ق، ‏الفتوحات الإلهیة بتوضیح تفسیر الجلالین، بیروت:‏‏ دار الکتب.

حسینی همدانی، سید محمد. 1404ق، ‏انوار درخشان‏، تهران: کتابفروشی لطفی‏.

حقی بروسوی، اسماعیل. بی‌تا، تفسیر روح البیان، بیروت: دار الفکر.

دهخدا، علی اکبر. 1377ش، لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، المفردات فی غریب القرآن، به تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت: دار القلم.

روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی نصر. 2008م، ‏عرایس البیان فی حقایق القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.

سیوطی، عبدالرحمن ابن بی بکر. 1376ش، ترجمه الإتقان فی علوم القرآن، به قلم سیدمهدی حائری قزوینی، به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، تهران: امیرکبیر.

فراهیدی، خلیل بن احمد. 1410ق، العین، چاپ دوم، قم: هجرت.

قرشی، سید علی‌اکبر. 1371، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

قریب، محمد. 1366ش، فرهنگ لغات قرآن، تهران: بنیاد.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. بی تا، لطایف الإشارات، چاپ سوم، مصر: الهیئة المصریة العامه للکتاب‏.

کوثری، عباس. 1394ش، فرهنگنامه تحلیل وجوه و نظایر در قرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و معاونت پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

کاشفی سبزواری، حسین بن علی. 1369ش، المواهب العلیة،‏ تهران: اقبال.‏

گنابادی، سلطان محمد. 1408ق، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. 1403ق، بحار الأنوار، به ‏تحقیق و تصحیح جمعی از محققان‏، ‏بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

مصطفوی، حسن. 1360ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 

میبدی، احمد بن محمد. 1371ش، کشف الأسرار وعدة الأبرار، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر‏.

نخجوانی، نعمت الله بن محمود. 1999م، ‏الفواتح الإلهیة والمفاتح الغیبیة، مصر: دار رکابی.

نووی جاوی، محمد بن عمر. 1417ق، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، بیروت‏: دار الکتب العلمیة.

 

مقالات

موسوی گیلانی، سید جعفر و سید مجتبی موسوی گیلانی. 1398ش، «الگوی تهذیب نفس در قرآن با تکیه بر تفسیر المیزان»، فصلنامه مطالعات قرآنی دانشگاه آزاد اسلامی جیرفت، سال دهم، شماره40، صص 448-421.

موسوی، مریم. 1390ش، «مفهوم‌شناسی فضل در قرآن و روایات»، ماهنامه مبلغان، شماره 149، صص 86-71.