مقایسه روش های CVI و AHP در ارزیابی خشکسالی و سنجش آسیب پذیری اقلیمی استان گیلان

جغرافیای طبیعی

مقاله 5، دوره 14، شماره 54، بهمن 1400، صفحه 73-86   

نوع مقاله: مقاله مستخرج از پایان نامه

نویسندگان

پژواک راستگو¹؛ بهمن رمضانی^{* 2}؛ پرویز رضایی³

¹دانشجوی دکتری گروه جغرافیا، آب و هواشناسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران

²استاد گروه جغرافیا، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران

³دانشیار گروه جغرافیا، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران

چکیده

خشک‌سالی یکی از پرهزینه‌ترین بلایای طبیعی ایران می‌باشد. این امر ضرورت مطالعه در زمینه تعیین آسیب‌پذیری و شناسایی عوامل اثرگذار بر آن در مناطق مختلف کشور را مشهود می‌سازد. در این پژوهش هدف، مقایسه روش‌های CVI و AHP در ارزیابی خشک‌سالی و سنجش آسیب‌پذیری اقلیمی استان گیلان به‌منظور شناسایی ابعاد آن است. روش پژوهش تحلیلی مکانی و ازنظر هدف کاربردی است. ابتدا مؤلفه‌های شاخص آسیب‌پذیری اقلیمی استان گیلان در هر دو مدل AHPو CVI، مؤلفه‌های منابع(R)، هواشناختی(W)، دسترسی(A)، ظرفیت(C)، استفاده و بهره‌وری اقتصادی(U)، حفظ یکپارچگی زیست‌محیطی(E)، ویژگی‌های جغرافیایی(G) تعیین گردید. متغیرها با توابع عضویت فازی همسان شدند و در مدل AHP وزن دهی شد و نقشه پهنه‌بندی نهایی دو مدل AHPو CVI به دست آمد. در مدل AHP ازنقطه‌نظر کارشناسان اهمیت مؤلفه منابع(R) با وزن 0.293 بیشترین و مؤلفه ویژگی‌های جغرافیایی(G) با وزن 0.045، کمترین مقدار بود. در بررسی متغیرها نیز در مدل AHP، متغیر مجموع بارندگی با وزن 0.750 مؤثرترین متغیر و تنوع و کیفیت محصولات کشاورزی با وزن 0.088 کم اثرترین متغیر از نظر کارشناسان بود. در بررسی مؤلفه‌های CVI، شاخص CVI کل استان 44.5% به دست آمد. شاخص CVI در مؤلفه منابع(R) % 56.12 بالاترین رتبه و در مؤلفه دسترسی(A) 36.94% کمترین رتبه را به دست آورد. پهنه‌بندی مدل AHP نشان داد بخش میانی استان شامل رشت، سراوان، کسما، انزلی و بیشترین را با مساحت 42.11 درصد دارد. در مدل CVI، بیشترین آسیب‌پذیری در کل شهرستان تالش با مساحت 15.57 درصد می‌باشد. شهرستان‌های آستارا و رضوانشهر با مساحت 20.88 درصد در کلاس آسیب‌پذیری خیلی کم مشاهده گردید.

کلیدواژه‌ها

آسیب‌پذیری؛ خشک‌سالی؛ CVI؛ AHP؛ گیلان

مراجع

1- افتخاری، مبین.، اسماعیلی، علی.، محمودی زاده، سعید.، قزل سوفلو، عباسعلی.، اکبری، محمد.، (1400): تحلیل و پایش زمانی و مکانی خشک‌سالی با استفاده از محصولات سنجنده MODIS (مطالعه موردی استان اصفهان)، علوم جغرافیایی، شماره 34، صص 17 – 27.

2- امین، پیمان، ملکی نژاد، حسین.، (1396): بررسی و مقایسه دوره‌های خشک‌سالی با استفاده از نمایه‌های مبتنی بر بارش در برخی مناطق مرکزی و غرب کشور، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، پژوهشنامه مدیریت حوزه آبخیز سال هشتم، شماره 16، پاییز و زمستان 1396، صص 271-280.

3- جعفری، قربان، شاهکویی، اسمعیل، قانقرمه، عبدالعظیم.، (1397): پیش‌بینی خشک‌سالی‌های استان خراسان شمالی با مدل HADCM3 و شاخص‌های SPI و RDI، مجله آمایش جغرافیایی فضا، فصلنامه علمی- پژوهشی دانشگاه گلستان، سال هشتم، شماره مسلسل سی‌ام، صص 159-174.

4- حجازی زاده، زهرا.، شکیبا، هانیه.، پژوه، فرشاد.، (1400): واکاوی و مقایسۀ چند شاخص خشک‌سالی اقلیمی و تعیین بهترین شاخص در جنوب شرق ایران، جغرافیا، شماره 68، صص 5 – 21.

5- رمضانی گورابی، بهمن.، کاظم نژاد، زهرا.، (1390): بررسی تأثیر نوسانات بارش بر میزان تولید محصولات کشاورزی در شهرستان رودبار (مورد مطالعاتی: محصول زیتون)، کنفرانس ملی هواشناسی و مدیریت آب کشاورزی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران.

6- زارعی، شیرین، حزباوی، زینب، مصطفی‌زاده، رئوف، اسمعیلی عوری، اباذر.، (1399): مقایسه آسیب‌پذیری زیر حوضه‌های آبخیز سامیان بر اساس تغییرات مؤلفه‌های اقلیمی، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، دوره 25، شماره 5، تابستان 1399، صص 217-236.

7- عطایی، یاسمین.، فتوحی، صمد.، قنبری، سیروس.، (1400): تأثیر خشک‌سالی اقلیمی دو دهه (1390-1370) بر ناپایداری توسعه در دهستان هشیوار شهرستان داراب، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شماره 42، صص 173-188.

8- فیروزی، فاطمه، محمودی، پیمان، طاوسی، تقی.، (1398): بررسی حساسیت دو شاخص پوشش گیاهی NDVI و EVI به خشک‌سالی‌ها و ترسالی‌ها در مناطق خشک و نیمه‌خشک (مطالعه موردی: دشت سیستان ایران)، فصل­نامه علمی - پژوهشی اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، دوره 28، شماره 110، صص ۱۶۳ – ۱۷۹.

9- قاسمی نژاد، سعیده، سلطانی، سعید، سفیانیان، علیرضا.، (1393). ارزیابی ریسک خشک‌سالی استان اصفهان، مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، علوم آب‌وخاک، سال هجدهم، شماره شصت و هشتم، صص 213-225.

10- قاسمی، محمد مهدی.، پاک پرور، مجتبی.، مکرم، مرضیه.، (1400): تهیه نقشه لندفرم‌ها و بررسی ارتباط آن با میزان خشک‌سالی به کمک روش ژئومورفون و مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (مورد: شرق و جنوب استان فارس)، مجله پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، شماره 38، صص 156 – 175.

11- کاظم نژاد، زهرا، فرج زاده اصل، منوچهر، برنا، رضا.، (1397): ارزیابی آسیب‌پذیری کشاورزی استان گیلان با استفاده از «شاخص آسیب‌پذیری اقلیمی»، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال پنجم، شماره 4، زمستان 1397، صص 89-106.

12- مرتضایی فریزهندی، قاسم، لطفی مغانجوقی، جعفر، خلیقی سیگارودی، شهرام، محسنی ساروی، محسن، نظری سامانی، علی‌اکبر.، (1399): تحلیل و بررسی شاخص‌های خشک‌سالی هیدرولوژیکی استان کردستان، نشریه علمی-پژوهشی مهندسی و مدیریت آبخیز، جلد 12، شماره 2، صص 441-453.

13- معدنچی، پیمان، شاهدی، کاکا، حبیب نژاد، محمود، سلیمانی، کریم، فاتحی مرج، احمد.، (1398): پهنه‌بندی خشک‌سالی‌های اقلیمی و بزرگی خشک‌سالی با استفاده از شاخص SPI و زمین‌آمار کریجینگ (مطالعه موردی: استان کرمان). نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران، سال دهم. شماره سی و هشتم، صص 203-226.

14- Adnan, S., Ullah, K. Development Of Drought Hazard Index For Vulnerability Assessment In Pakistan. Nat Hazards 103, 2989–3010 (2020). Https://Doi.Org/10.1007/S11069-020-04116-3.

15- Chen, Fang, Jia, Huicong, Pan, Donghua, (2019): Risk Assessment Of Maize Drought In China Based On Physical Vulnerability. Journal Of Food Quality, Vol. 2019, Article ID 9392769, 9 Pages, 2019. Https://Doi.Org/10.1155/2019/9392769.

16- Füssel H. (2007): Vulnerability: A Generally Applicable Conceptual Framework For Climate Change Research. Global Environmental Change, 17(2): 155-167.

17- Keshavarz M., Karami E., And Vanclay F. (2013): The Social Experience Of Drought In Ruraliran. Land Use Policy, 30: 120–129.

18- Khoshnodifar Z., Sookhtanlo M. And Gholami H. (2012): Identification And Measurement Of Indicators Of Drought Vulnerability Among Wheat Farmers In Mashhad County, Iran. Scholars Research Library. Annals Of Biological Research, 3 (9):4593-4600 (Available: Http://Scholarsresearchlibrary.Com/Archive.Html).

19- Rajsekhar, D., Singh, V. P., And Mishra, A. K. (2015): Integrated Drought Causality, Hazard, And Vulnerability Assessment For Future Socioeconomic Scenarios: An Information Theory Perspective. J. Geophys. Res. Atmos., 120, 6346– 6378. Doi: 10.1002/2014JD022670.

20- Saaty, T.L. (1980): The Analytic Hierarchy Process. Mcgraw. New York.

21- Smakhtin V.U. And Hughes D.A. 2004. Review, Automated Estimation And Analyses Of Drought Indices In South Asia. International Wter Management Institute. Colombo, Sri Lanka.

22- Sullivan, C. A. And Huntingford, C. (2009).“Water Resources, Climate Change And Human Vulnerability.” 18th World IMACS / MODSIM Congress, Cairns, Australia 13-17 July 2009.

23- Song L.C., Deng Z.Y., And Dong A.X. 2003. Drought. China Meteorological Press, Beijing. 22.

24- Vander Molen, M. K., Dolman, A. J., Ciais, P., Eglin, T., Gobron, N., Law, B. E., & Wang, G. (2011). Drought And Ecosystem Carbon Cycling. Agricultural And Forest Meteorology, 151(7), 765-773. Doi:10.1016/J.Agrformet.2011.01.018

25- Xiao-Chen Y., Yu-Liang Z., Ju-Liang J., And Yi-Ming W. 2013. Risk Analysis For Drought Hazard In China: A Case Study In Huaibei Plain. Nat Hazards, 67:879–900.

26- Yuan, Zhe, Jijun Xu, Jin Chen, Junjun Huo, Yangyue Yu, Peter Locher, Bin Xu, "Drought Assessment And Projection Under Climate Change: A Case Study In The Middle And Lower Jinsha River Basin", Advances In Meteorology, Vol. 2017, Article ID 5757238, 16 Pages, 2017. Https://Doi.Org/10.1155/2017/5757238.

27- Zhang F. Wang D. Qiu B.1987. China’s Agricultural Phrenology Atlas. Science Press, Beijing.