ارزیابی تغییرات ساختار اکولوژیک شهر بهشهر به منظور ارائه راهکارهایی جهت بهبود پیوستگی منظر و ارتقای تاب آوری زیست محیطی

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 17، دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 62، خرداد 1402، صفحه 239-256   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ابراهیم زاهدی کلاکی¹؛ صدالدین متولی^{* 2}؛ حسن محمود زاده³؛ غلامرضا جانبازقبادی⁴

¹دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران

²دانشیار گروه جغرافیا، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران

³دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

⁴استادیار گروه جغرافیا، واحد نور، دانشگاه آزاد اسلامی، نور، ایران

چکیده

امروزه جامعه شهری با مشکلات متعددی از جمله مسایل زیست محیطی درگیر می باشد. شهر بهشهر نیز به تبع تغییرات جمعیتی و افزایش ساخت و ساز با مسایل زیست محیطی فراوانی مانند: تغییر و تخریب اراضی طبیعی، کاهش سطوح سبز، قطعه قطعه شدن کاربریها و ... مواجه شده است. بر همین اساس هدف از این پژوهش ارزیابی تغییرات ساختار اکولوژیک شهر بهشهر به منظور ارایه راهکارهایی جهت پیوستگی اکولوژیکی سیمای سرزمین( منظر) و ارتقای تاب آوری زیست محیطی، با استفاده از اصول اکولوژی سیمای سرزمین به همراه مدل موزاییکی فورمن( لکه، کریدور و ماتریس) و آسیب شناسی از عناصر ساختاری سیمای سرزمین می باشد. برای این منظور ابتدا عناصر ساختار اکولوژیک شهر ، با استفاده از تصاویر ماهواره ای سالهای 1986 و 2020 آشکار سازی شد، سپس تغییرات این عناصر توسط 5 متریک سیمای منظر (MNN,LSI,MPS,LPI,NP) در برنامه Fragstats تحلیل گردید و در ادامه آسیب شناسی این عناصر با تحلیل لکه ها و کریدورهای طبیعی و مصنوعی شهر انجام شد، در نهایت با پهنه بندی میزان پیوستگی اکولوژیکی (پوشش گیاهی) در محیط نرم افزار Arc GIS، راهکارهایی جهت ارتقای پیوستگی اکولوژیکی هر پهنه ارایه گردید. نتایج نشان می دهد، عناصر ساختار اکولوژیکی خصوصا لکه های زراعی، باغات و فضای سبز شهر بهشهر از نظر نحوه ترکیب و توزیع فضایی دارای شرایط مطلوبی نیست و طی دوره زمانی مورد مطالعه از لحاظ پیوستگی اکولوژیکی، خصوصا لکه های زراعی دچار تخریب شدیدی شده است، به طوری که لکه های سبز زراعی و باغی در طی 34 سال اخیر به ترتیب52 و 31 درصد کاهش یافته اند، در واقع با توجه به مقادیر حاصله از متریک) MNN میانگین متوسط فاصله دو لکه مشابه)، میزان پیوستگی اکولوژیکی لکه های زراعی در 34 سال گذشته در حدود 48 متر، باغات و فضای سبز حدود 10 متر کاهش یافته و فواصل بین لکه های مشابه اکولوژیکی زیاد تر شده است. و در نهایت نیز منجر به ارایه: (1) راهکارهای عملیاتی و اجرایی "حفاظتی"، در ارتباط با کریدورها و لکه های طبیعی وسبز موجود(2) و راهکارهای عملیاتی و اجرایی "اصلاحی" مبتنی بر ایجاد شبکه های اکولوژیکی سبز و احیای لکه های تخریب شده و همچنین نقشه شبکه حیاتی از محدوده مورد مطالعه انجامید.

کلیدواژه‌ها

ساختار اکولوژیک؛ تاب آوری زیست محیطی؛ مدل موزائیکی؛ شهر بهشهر

مراجع

پاشاپور؛ حجت اله و پوراکرمی, محمد. (1296). سنجش ابعاد کالبدی تاب آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (زلزله) مطالعه موردی منطقه 12 شهر تهران. فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 12(4)، 1002-985.

پریور، پرستو؛ یاوری، احمد رضا؛ فریادی، شهرزادو ستوده، احد. (1388). تحلیل ساختار اکولوژیک سیمای سرزمین شهر تهران برای تدوین راهکارهای ارتقای کیفیت محیط زیست. فصلنامه محیط شناسی، 35(51)، 56-45.

حمیدی، پریسا؛ لطفی، صدیقه و نیک­پور، عامر. (1401). بررسی وضعیت شاخصهای تاب آوری کالبدی در شهر ساری با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی معکوس (IHWP). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 17(4)، 1002-991. 

حیدری ساربان، وکیل. (1399). تحلیل اثرات سرمایه اجتماعی بر بهبود تاب آوری روستاییان پیرامون مدیریت بحران زلزله (مطالعه موردی: دهستان ازومدل شمالی، شهرستان ورزقان). فصلنامه مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه­های انسانی، 15(1)، 132-117.

داداش پور، هاشم و عادلی، زینب. (1394). سنجش ظرفیت­های تاب­آوری در مجموعه شهری قزوین. نشریه مدیریت بحران، شماره2، 84-73.

مجتبی رفیعیان، محمدرضا؛ رضایی، علی عسگری؛ اکبر، پرهیزکار و سیاوش شایان. (1390)، تبیین مفهومی تاب آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور(CBDM). فصلنامه برنامه­ریزی و آمایش فضا، 15(4)، 41- 19.

ریاحی، وحید؛ روشنعلی، محمد و زاهدی کلاکی، ابراهیم. (1397). تحلیل جغرافیایی مراکز اقامتی )با تاکید بر هتلها( و نقش آن در توسعه گردشگری (مطالعه موردی شهر بهشهر). مجله علوم جغرافیای، 14(29)، 9-1.

زبردست، لعبت؛ یاوری، احمدرضا؛ پریور، پرستو و ستوده، احد. (1394). مقدمه­ای بر مفاهیم پایه اکولوژی سیمای سرزمین با کاربرد در  برنامه ریزی محیط زیست. تهران: انتشارات آوای قلم.

سیف الدینی، فرانک. (1391). منظر شهری. چاپ اول، تهران: انتشارات آییژ.

شعبانی، افشین؛ جعفری، شیرکو، معینالدینی، مظاهر؛ دانهکار، افشین و علمبیگی، امیر. (1397). مدلسازی رابطه فضای سبز شهری با آلودگی هوا، صوت و دما با استفاده از سنجههای سیمای سرزمین. سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 9(2)، 75-59.

شفیعی­نژاد، سرور؛ پودات، فاطمه و فرخیان، فروزان. (1397). ارزیابی پیوستگی اکولوژیک لکه­های سبز شهری با استفاده از تئوری گراف (مطالعه موردی: کلانشهر اهواز). بوم شناسی کاربردی، 7(1)، 11-1.

شکری فیروزجاه، پری. (1397). سنجش میزان تاب آوری شهرها در برابر مخاطرات طبیعی (مطالعه موردی: شهر بابل). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 13(3)، 678-663.

طرح جامع بهشهر. (1379 ). مهندسین مشاور زیستا. اداره کل مسکن و شهرسازی مازندران.

عسگریان، علی؛ جباریان امیری، بهمن؛ علیزاده شعبانی، افشین و فقهی، جهانگیر. (1394). بررسی الگوهای توسعه در شهر ساری با استفاده از رهیافت اکولوژی سیمای سرزمین. نشریه محیط زیست طبیعی، 68(1)، 107-95.

فرزاد بهتاش، محمدرضا؛ کینژاد، محمدعلی؛ پیربابایی، محمدتقی و عسگری، علی. (1392). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه­های تاب­آوری کلانشهر تبریز. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 18(3)، 42-33.

کرمی، آرش و فقهی، جهانگیر. (1391). بررسی کمی کردن سنجه­های سیمای سرزمین (مطالعه موردی : استان کهگیلویه و بویراحمد). محیط شناسی، 37(60) ، 88-79.

لطفی، احمدرضا و دانشپور، عبدالهادی. (1395). تحلیل و ارزیابی احیای اکولوژی شهر با تأکید بر متابولیسم شهری. طراحی مهندسی و اکولوژی منظر. 1(2)، 12-1.

محمود­زاده، حسن و مسعودی، حسن. (1398). تحلیلی بر تغییرات ساختاری سیمای سرزمین کلان شهر تبریز با استفاده از مبانی اکولوژی سیمای سرزمین و با تأکید بر مفهوم پیوستگی. آمایش سرزمین، 11(2)، 204-179.

مشکسار، پریسا؛ پیوسته­گر، یعقوب و شمس­الدینی، علی. (1398). ارزیابی تاب آوری اجتماعی و اقتصادی منطقه 3 شهرداری شیراز در برابر زلزله. فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 14(4)، 1147-1133.

مهندسان مشاور هفت شهر آریا. (1395). طرح بهسازی، نوسازی محدوده­ها و محلات هدف بازآفرینی شهر بهشهر. تهران: وزارت راه و شهرسازی.

میرسنجری، میرمهرداد و محمدیاری، فاطمه. (1396). پایش تغییرات سیمای سرزمین با استفاده از تحلیل گرادیان مطالعة موردی:  شهرستان بهبهان. جغرافیا و پایداری محیط، شماره 22، 96-83.  

میکاییلی، علیرضا و صادقی بنیس، مژگان. (1389). شبکه اکولوژیکی شهر تبریز و راهکارهای پیشنهادی برای حفظ و توسعه آن. پژوهش­های محیط زیست. 1(2)، 52-43.

هریسچیان، مهدی؛ محمودزاده، حسن و جعفری، حسن. (1396). کاربرد راهبردهای پایداری اکولوژیک برای افزایش تاب آوری محیط زیست شهری (مطالعه موردی: شهرداری منطقه یک تبریز). پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده برنامه­ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز.

Adger WN.( 2000). Social and ecological resilience: are they related?. Progress in human geography. 24(3), 347-64

Alberti, M., Marzluff, JM., Shulenberger, E., Bradley, G., Ryan, C., & Zumbrunnen C. (2003). Integrating humans into ecology: opportunities and challenges for studying urban ecosystems. BioScience, 53(12),1169-79

Botequilha, A., & Ahern, J. (2002). Applying landscape ecological concepts and metrics in sustainable landscape planning. Journal of Landacape and urban planning, 59, 65-93.

Byomkesh, T., Nakagoshi, N., Dewan,  AM. (2012). Urbanization and Green Space Dynamics in Greater Dhaka, Bangladesh. Journal of Landscape and Ecological Engineering, 8(1),45-58.

Cutter, S L., Barnes, L.,Berry, M., Burton, C., Evans, E., Tate, E., & Webb, J. (2008). A place based model for understanding community resilience to natural disasters. Global Environmental Change, 18 (4), 598-606.

Ersoy, E., Jorgensen,A., & Warren. P. H. (2019). Identifying multispecies connectivity corridors and the spatial pattern of the landscape. Journal of Urban Forestry & Urban Greening, 40, 308-322.

Feng, X., Xiu, C., Bai L, Zhong Y., & Wei, Y. (2020). Comprehensive evaluation of urban resilience based on the perspective of landscape pattern: A case study of Shenyang city. Cities, 1;104:102722.

Forman, RT.T. (1995). Some general principles of Landscape and regional ecology. Journal of Landscape ecology. 10(3),133-142.

Forman. R.T.T., & Godron, M. (1986). Landscape Ecology. Wiley, New York.

Frohn, R. C. (1998). Remote Sensing for Landscape Ecology: New Metric Indicators for Monitoring, Modeling, and Assessment of Ecosystems. Lewis Publishers, Boca Raton.

Gökyer, E. (2013).Understanding Landscape Structure Using Landscape Metrics. INTECH Open Access Publisher.

Klein, R.G.N., & Thomalla, F. (2003). Resilience to Natural Hazard: How Useful is this Concept. Environmental Hazards.

Li, H., Fernandez, S.J., & Ganguly, A. (2014). Racial Geography, Economic Growth and Natural Disaster Resilience. Geography and Natural Disasters, 4(2), 1-15.

Liding, C., Yang, L., Yihe, L., Xiaoming, F., & Bojie, F. (2008). pattern Analysis in Landscape Ecology: Process. Challenges and outlook, 521-531.

Zhang, Zh. (2017). Enhancing Landscape Connectivity in Detroit through Multifunctional Green Corridor Modeling and Design. Master's thesis, in the University of Michigan.