اثرات شاخص اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصاد کشورهای اسلامی ( مدل آزمون بارو سالای مارتین) The Effects of Knowledge-Based Economy Index on the Economic Growth of Islamic Countries (Martin Barrow Test Model)

اقتصاد مالی

دوره 15، شماره 56، آبان 1400، صفحه 217-241   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/fed.2021.687876

نویسندگان

مقداد محمودی¹؛ مرجان دامن کشیده^{* 2}؛ شهریار نصابیان²

¹گروه اقتصاد، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران

²گروه اقتصاد، واحدتهران مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.

چکیده

اقتصاد دانش بنیان به دلیل تأکید بر مؤلفـه دانـش در مـسا ئل و امـور اقتـصادی اهمیتی مضاعف یافته است. در این مقاله تلاش شده است؛ تا با تبیین تئوریک و طراحی یک مدل و با استفاده از روش­های اقتصادسنجی به بررسی تاثیر اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصادی کشورهای اسلامی (آزمون مدل بارو سالای مارتین) پرداخته می­شود به‌گونه‌ای که تأثیر تجربی این ارتباط مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گیرد.جامعه آماری مورد مطالعه این پژوهش شامل کشورهای اسلامی و چندمذهبی (بخش کثیری  از جمعیت مسلمان هستند) می­باشد. بر  اساس دسترس بودن اطلاعات کشورهای مورد مطالعه شامل؛ آذربایجان، ارودن، ازبکستان، اندونزی، ایران، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، تونس، سودان، قرقیزستان، قزاقستان، لبنان، مصر، هند می­باشد.قلمرو زمانی تحقیق در بازه 2009 الی 2019 می­باشد. برای جمع‌آوری آمار و اطلاعات کمی مورد نیاز از جداول آماری و بانک‌های اطلاعاتی جهانی و صندوق بین المللی پول  و ازمدل اقتصادی سنجی پانل خودرگرسیونی ساختاری استفاده شده است. با استفاده آزمون فیشر و آزمون هم انباشتگی جوهانسن  ایستایی و روابط بلند مدت متغیرها مورد بررسی قرار گرفت نشان داده شد همه متغیرها در سطح صفر و بر اساس نتایج آمارهاثرو حداکثرمقدارویژهپنج رابطه بلند مدّت در سطح  0.95بین متغیرها وجود دارد. در ادامه با استفاده تحلیل شوک­ها و تجزیه واریانس نشان داده شد کهشاخص اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصاد کشورهای اسلامی تأثیر گذار می­باشند
The Effects of Knowledge-Based Economy Index on the Economic Growth of Islamic Countries
 (Martin Barrow Test Model)
Maqdad Mahmoodi
NematFalihi
MarjanDamankeshideh
ShahriarNessabian

Knowledge is the source of economic growth and productivity growth, and its production and accumulation is at the top of the list of countries. Meanwhile, knowledge-based economics has become doubly important due to its emphasis on the knowledge component in economic issues. In this article, an attempt has been made; By theoretically explaining and designing a model and using econometric methods to investigate the impact of knowledge-based economy on the economic growth of Islamic countries (Barrow Salai Martin model test) so that the empirical effect of this relationship can be analyzed. . The statistical population of this study includes Islamic and multi-religious countries (a large part of the Muslim population). Based on the availability of information from the studied countries, including; Azerbaijan, Jordan, Uzbekistan, Indonesia, Iran, Pakistan, Tajikistan, Turkey, Tunisia, Sudan, Kyrgyzstan, Kazakhstan, Lebanon, Egypt, India. The scope of the research is from 2009 to 2019. To collect the required statistics and quantitative information, statistical tables and global databases and the International Monetary Fund and the economical model of structural autoregression panel have been used. Using Fisher test and Johansen co-integration test, static and long-run relationships of variables were examined. It was shown that all variables are at zero level and based on the results of effect statistics and maximum eigenvalue, there are five long-term relationships at 0.95 level between variables. Then, using shock analysis and analysis of variance, it was shown that the knowledge-based economy index affects the economic growth of Islamic countries.
Keyword: Economic index, knowledge base, economic growth, Islamic countries    
JEL Classification: O31 ، O32 ، O34، O50

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: شاخص اقتصاد؛ دانش بنیان؛ رشد اقتصاد؛ کشورهای اسلامی. طبقه بندی JEL : O31؛ O32؛ O34؛ O50

اصل مقاله

اثرات شاخص اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصاد کشورهای اسلامی

( مدل آزمون بارو سالای مارتین)

 

مقداد محمودی^[1]

تاریخ دریافت: 27/04/1400            تاریخ پذیرش: 29/06/1400

مرجان دامن کشیده^[2]

شهریار نصابیان^[3]

 

چکیده

اقتصاد دانش بنیان به دلیل تأکید بر مؤلفـه دانـش در مـسا ئل و امـور اقتـصادی اهمیتی مضاعف یافته است. در این مقاله تلاش شده است؛ تا با تبیین تئوریک و طراحی یک مدل و با استفاده از روش­های اقتصادسنجی به بررسی تاثیر اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصادی کشورهای اسلامی (آزمون مدل بارو سالای مارتین) پرداخته می­شود به‌گونه‌ای که تأثیر تجربی این ارتباط مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گیرد.جامعه آماری مورد مطالعه این پژوهش شامل کشورهای اسلامی و چندمذهبی (بخش کثیری  از جمعیت مسلمان هستند) می­باشد. بر  اساس دسترس بودن اطلاعات کشورهای مورد مطالعه شامل؛ آذربایجان، ارودن، ازبکستان، اندونزی، ایران، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، تونس، سودان، قرقیزستان، قزاقستان، لبنان، مصر، هند می­باشد.قلمرو زمانی تحقیق در بازه 2009 الی 2019 می­باشد. برای جمع‌آوری آمار و اطلاعات کمی مورد نیاز از جداول آماری و بانک‌های اطلاعاتی جهانی و صندوق بین المللی پول  و ازمدل اقتصادی سنجی پانل خودرگرسیونی ساختاری استفاده شده است. با استفاده آزمون فیشر و آزمون هم انباشتگی جوهانسن  ایستایی و روابط بلند مدت متغیرها مورد بررسی قرار گرفت نشان داده شد همه متغیرها در سطح صفر و بر اساس نتایج آمارهاثرو حداکثرمقدارویژهپنج رابطه بلند مدّت در سطح  0.95بین متغیرها وجود دارد. در ادامه با استفاده تحلیل شوک­ها و تجزیه واریانس نشان داده شد کهشاخص اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصاد کشورهای اسلامی تأثیر گذار می­باشند.

واژه‌های کلیدی: شاخص اقتصاد، دانش بنیان، رشد اقتصاد، کشورهای اسلامی.

طبقه بندی JEL : O31 ، O32 ، O34، O50

1- مقدمه

واژه اقتصاد دانش‌بنیان نخستین بار توسط سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی[i] (۱۹۹۶) ابداع و برای اقتصادهایی که بر اساس تولید، توزیع و استفاده از دانش و اطلاعات قرار دارند تعریف شد. در اقتصاد دانش‌پایه دانش محرک اصلی رشد، ایجاد ثروت و اشتغال در همه رشته فعالیت‌هاست. بر اساس این تعریف، اقتصاد دانش‌پایه تنها به تعداد محدودی صنایع مبتنی بر فناوری بسیار پیشرفته وابسته نیست؛ بلکه در این نوع اقتصاد، همه فعالیت‌های اقتصادی به شکلی بر دانش متکی است (داهلمن[ii]، ۲۰۰۰). با ورود این مفهوم به گستره اقتصاد، دانش به‌عنوان عامل اصلی تولید، رفاه و موتور رشد اقتصادی در جوامع دانش‌محور و درحال‌توسعه شناخته شده است (بورکه[iii]، ۲۰۰۰). توجه به نقش دانش در اقتصاد و رشد و توسعه اقتصادی موضوع جدیدی نیست و در نظریه‌های رشد اقتصادی دانش و فناوری همواره مبحث مهمی بوده است. جوزف شومپیتر به نقش دانش در نوآوری و پویایی اقتصاد توجه کرده و آن را اساس کارآفرینی و تحول اقتصادی معرفیمی‌کنند (شومپیتر[iv]، ۱۹۳۴). گری بکر[v] (۱۹۷۵) اهمیت آموزش و پژوهش در رشد سرمایه انسانی و بهبود کار آیی اقتصادی را تحلیل می­کند. رومر (۱۹۸۷، ۱۹۹۰) نیز با گسترش مدل­های رشد پیشین،مدل پیشرفت درونزای خود را معرفی می­کند که مشابه مدل سولو است؛ با این تفاوت که در تابع رومر ذخیره سرمایه و نیروی کار برای تولید با استفاده از ذخیره اندیشه و دانش ترکیبمی‌شوند(حسینی و همکاران،1397).

دانش در عصر حاضر به محرک کلیدی توسعه اقتصادی و اجتماعی مبدل شده است. در سال ۲۰۱۲ صنایع دانش بر، ۲۷ درصد تولید ناخالص داخلی جهان را شامل شده است (سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی،2016).بانک جهانی در گزارشی با عنوان «دانش برای توسعه اظهار می­کند که در سال ۲۰۰۷، همبستگی ذخیره دانش و توسعه اقتصادی ۸۷ درصد بوده است. هرچند امروزه به‌کارگیری دانش به‌عنوانیک عامل تولید مهم در اقتصاد نوین شناخته می‌شود، اما درگذشته تمرکز بر نقش و اهمیت سرمایه و نیروی کار در ادبیات توسعه مسلط بود و این اعتقاد وجود داشت که سطح متفاوت توسعه‌یافتگی کشورها، ناشی از منابع انسانی و سرمایه‌ای (فیزیکی) آن‌ها است؛ بنابراین، انتظار می‌رفت، دستیابی کشورهایفقیرتر به این منابع به توسعه بینجامد. هنگامی‌که اینبنیان‌گرایی سرمایه به دلیل عدم تائید توسط شواهد تجربی (ازجمله کشورهای دارای جمعیت و منابع نفتی و معدنی فراوان) مقبولیت خود را از دست داد، سنگ بنای طرح ایجاد محیط مناسب برای توسعه در اقتصاد نوین گذاشته شد.مشاهدات تاریخی و تفاوت‌های بین کشورینشان‌دهنده اختلاف قابل‌ملاحظه‌ای در پسماند مدل‌های رشد اقتصادی مبتنی بر سرمایه و کار است(ولیان و همکاران،1392). اینمسئلهبه‌خصوص با ورود به دوران اخیر که شاهد رشد شتابان فناوری به‌صورت خاص و دانش به‌صورت عام هستیم، بیشتر قابل‌ ملاحظه است و همان‌طور که رومر می‌گوید: «در سطح عمومی، دانش را می­توان مهم‌ترین عامل بالاتر بودن استاندارد زندگی امروز نسبت به قرن‌های گذشته دانست؛ مطالعات رشد اقتصادی نشان داده است بخش اعظم افزایش در تولید سرانه در طول زمان ناشی از جزء پسماند یا همان پیشرفت فناوری است.» (منکیو، گرگوری، رومر و ویل^[vi]، ۱۹۹۲).

اقتصاد دانش­بنیان نقش بسیار مهمی در کشورهای مختلف دنیا داشته است. رشد شتابان اقتصادی، رشد تکنولوژی، رشد صنایع تک و رشد اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها و رشد صادرات (کالایی یا خدمات فنی مهندسی) از دستاوردهای اقتصاد دانش‌بنیان بوده است. در بررسی‌های انجام شده توسط بانک جهانی، کشورهای دانمارک، سوئد، فلاند، هلند، نروژ، کانادا، سوئیس، آمریکا، استرالیا، آلمان، برزیل، روسیه و چین بالاترین شاخص اقتصاد دانش‌بنیان را در دهه اخیر داشته­اند و کشورهای ایران، هند در رده­های متوسط به پایین و کشورهای سیرا لئون، آنگولا و مالی کمترین شاخص اقتصاد دانش‌بنیان را به خود اختصاص داده­اند. مسئله تحقیق حاضر، به این صورت شرح داده می‌شود که با توجه به شرایط حاکم بر اقتصاد بین­الملل به لحاظ توجه وافر بسیاری از کشورها به کالایباارزشی به نام دانش و نیز فرایند روزافزون جهانی‌شدن و عضویت تعداد زیادی از کشورها در سازمان تجارت جهانی که نتیجه‌اش برداشته شدن موانع از سر راه تجارت آزاد و قطع حمایتدولت‌ها از صنایع داخلی است. بارو سالای مارتین این چهارچوب تئوریک را طراحی کرده و هدف اینمقاله آن است که صحت یا عدم صحت مدل بارو[vii]و مارتین[viii]را در کشورهای اسلامی آزمون کند؛ و همچنین حرکت بسیاری از کشورهای اسلامی به سمت اقتصاد دانش‌بنیان و تولید محصولات دانش‌بنیان با ارزش ‌افزوده بالا، این سؤال مطرح می­شود که آیا رشد اقتصادکشورهای اسلامی از مؤلفه­های اقتصاد دانش‌بنیانتأثیرپذیرفته است؟ برای نیل به پاسخ­گویی به سؤال در ادامه مقاله به‌صورت زیر سازمان‌دهی شده است:در بخش دوم مرور ادبیات، در بخش سوم روش­شناسی و در بخش چهارم برآورد مدل و تحلیل یافته­ها و بخش پنجم نتیجه­گیری می­باشد.

 

2- ادبیات تحقیق

2-1- رشد اقتصادی

از دیدگاه گورنار میردال، رشد اقتصادی به صورت افزایش در تولید ناخالص ملی تعریف می­شود. امروزهباوجودشرایط نامطلوب داخلی و مسائل حاد اقتصادی، بسیاری از کشورهای در حال توسعه در صدد دست یافتن به یک رشد اقتصادی مستمر و پایدار هستند. کنترل از طرف دولت در این کشورها، باعث کاهش کارآیی در اقتصاد گردیده و در حالیکه دولت­ها به بهره برداری از امکانات موجود در جهت افزایش سرمایه گذاری اهتمام می­ورزند، چون این قبیل سرمایه گذاری ها در بخش هایی از اقتصاد انجام می شود که در سطح کمی از کارآیی قرار دارند، امکان یک رشد پایدار، آسان نیست. در حالیکه یک رشد اقتصادی پایدار محتاج به انباشت منابع بهره­ور است، خود می تواند به بهره وری و کارآیی در استفاده از منابع مزبور کمک کند. تجربه کشورهای در حال توسعه نشان داده که رشد بهره­وری در بخش صادرات معمولا بیشتر است و یک رژیم صادراتی آزاد و بدون محدودیت، می­تواند نقش مؤثری در رشد بهره­وری ایفا کند. بنابراین پیش از هر گونه سرمایه گذاری جدید در کشورهای در حال توسعه، باید سیاست­های تجاری این کشورها مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد (رحیمی بروجردی،۱۳۷۴).

 

2-2- بررسی عوامل مؤثر بر رشد اقتصاد

امروزه اقتصاددانان بر این نظرند که وجود تصمیم‌سازانی چون نهادهای کارآمد پولی، مالی و یک سیستم نظارتی کارآمد که قواعد بازی معاملات اقتصادی را رقم زند، برای داشتن رشد تولید ملی بالا و پایدار ضروری است. وجود نهادهای قوی در جهت حمایت از حق مالکیت و ساز و کار اجرای قراردادها، مهمترین عاملی است که می‌تواند به بسط و توسعه سرمایه‌گذاری‌ها و افرایش کارایی و حمایت عقلانی از دو عامل کلیدی ،یعنی کار و سرمایه در جامعه کمک کند.

جوامع در حال توسعه تقریبا فاقد این عنصر نهادی هستند اما بسیاری از این کشورها با وجود این ضعف توانسته‌اند به رشد اقتصادی مطلوبی دست یابند. نتایج یک تحقیق توسط صندوق بین‌المللی پول برای 47 کشور در حال توسعه که رشد تولید ملی پایدار را برای یک دوره زمانی 7 ساله بیش از 3 درصد مبنا قرار داده بودند، حاکی از آن است که کشورهایی که رشد تولید ملی بالایی را دارند، بر ضعف نهادی که مانع تحقق اهداف کلان اقتصادی همچون اشتغال بالا و تورم پایین شود، فائق آمده‌اند. دومین عامل تحول در ترکیب صادرات این کشور ها بوده است. اساسا در ادبیات رشد اقتصادی، توجهی خاص به تجارت خارجی به عنوان عامل رشد معطوف شده است. توسعه تجارت بین الملل، منجر به افزایش تخصص و کارایی در بخشهای صادراتی شده و در نهایت، باعث تخصیص مجدد منابع از بخش های غیرتجاری و غیرکارآ به بخش های تجاری می گردد که این پدیده می تواند به رشد تولید کمک نماید. پس از سال 1970 ، کشورهایی نظیر هنگ کنگ، مالزی و سنگاپور، به رغم کوچک بودن، از بالاترین نسبت صادرات به تولید ناخالص داخلی برخوردار بوده اند. کره جنوبی، اندونزی و تایلند با سیاستهای جایگزینی واردات، توسعه خود را شروع اما همگی به سوی گسترش صادرات روی آورده اند. این امر که به همراه افزایش سهم سرمایه گذاری در تولید ناخالص داخلی نیز همراه بوده است، در رشد اقتصادی این کشورها به ویژه در دو دهه اخیر حایز اهمیت بسیار بوده است. (علم­خواه و صادقی شاهدانی،1394). همانگونه که تولید یک کالای خاص تابع عوامل تولید به کار رفته در تولید آن کالا است، تولید ملی نیز تابع عوامل تولید در سطح ملی می‌باشد. عوامل تولید به طورکلی به چهار گروه تقسیم‌بندی می‌شوند که در تابع تولید ملی در زیر مشخص شده‌اند:

GNP= F(R , K , L , T)                                     (2-1)

 

در تابع بالا GNPتولیدناخالص ملیR , K , L , Tبه ترتیب منابع طبیعی ( زمین) ،سرمایه، نیروی کار و تکنولوژی هستند .

 

2-3- مدل رشدتحقیق و توسعه

این مدل نسخه ساده شده مدل هایR & D و رشد است که توسط پل رومر(۱۹۹۰)، گراسمن و هلپمن (۱۹۹۱) و آقیون و هوویت (۱۹۹۲) توسعه داده شده است. این مدل شامل چهار متغیر است: کار (L)، سرمایه (K)، فناوری و تولید یا محصول (Y). در این مدل، زمان را پیوسته در نظر می­گیریم. در اینجا دو بخش داریم: یکی بخش تولید کننده کالا که محصول Y را تولید می کند و دیگری بخش R & D است که به موجودی دانش اضافه می کند.

نیروی کار به دو قسمت تقسیم می شود؛ درصدی از آن که با نشان می دهیم به بخش R & D و بخش دیگر (یعنی -1) نیز به بخش تولید کننده کالا اختصاص مییابد. مشابه آن، سرمایه نیز بین این دو بخش تقسیم می شود؛  به تولید دانش و -1به تولید کالا اختصاص مییابد.  و  برونزا هستند. فرض می شود که هر دو بخش از کل موجودی دانش (A) استفاده می کنند، در واقع فرض بر این است که موجودی دانش (A) به گونه­ای است که برای هر دو بخش قابل استفاده است؛ لذا بین این دو بخش تقسیم نمی شود. تابع تولید کالاها (Y) در زمان برابر است با:

  (2-2-)                                         

 

تابع تولید فوق، مشابه تابعی است که در مدل­های قبلی استفاده کرده­ایم، با این تفاوتی: بخشی از کار و سرمایه به تولید کالا اختصاص مییابد.

تولید ایده­های جدید یا انباشت دانش معادل با تغییر در موجودی دانش ( ) است انباشت دانش ( ) بستگی به اختصاص نهاده های کار، سرمایه و دانش دارد. تابع تولید دانش جدید با ایده های جدید عبارت است از:

                   (3-2)

پارامتر انتقال می باشد.

توجه کنید که تابع تولید دانش متضمن هیچ فرض خاصی در مورد بازده به مقیاس نیست. در ، واقع در معادلة (2-26) فرض کرده­ایم که برای تولید کالاها، بازه به مقیاس ثابت برقرار است، امابرای تولید دانش چنین فرضی را به کار نمی بریم. بازده به مقیاس ثابت بدان معنا است اگر نهاده ها را دو برابر کنیم، تولید نیز دو برابر می شود. این بدان معنا است که نهاده های جدید دقیقا به اندازه نهاده های قبلی می توانند محصول تولید کنند. اگر برای تولید دانش، این فرض را به کار ببریم بدان معنا است که دانش جدید دقیقا مشابه دانش قبلی است. به عبارت دقیق­تر ، ایده های جدید مشابه دانش قبلی می تواند منجر به تولید دانش گردد. بدیهی است که فرض بازده به مقیاس ثابت را نمی­توان برای ( ) به کار برد. زیرا دو برابر شدن موجودی دانش (A) الزاما منجر به دو برابر شدن کشف دانش ( ) نمی­شود؛ ممکن است آن را بیش از دو برابر با کمتر از دو برابر، افزایش دهد.

 ضریب  اثر موجودی دانش را بر موفقیتR & D نشان می دهد. این اثر می­تواند در هر جهتی عمل کند. از یک طرف، اکتشافات قبلی ممکن است ایده ها و ابزاری را ارائه دهد که اکتشافاتآتی را ساده­تر کنند. در این حالت،  مثبت است. از طرف دیگر، ممکن است ساده ترین و اکتشافات، ابتدا حاصل شوند. در این حالت، هنگامی که موجودی دانش بیشتر می شود، اکتشافاتجدید دشوارتر می شوند و لذا  منفی خواهد بود. به دلیل چنین مباحثی، هیچ فرض خاصی در مورد  مطرح نمی­کنیم.

مانند مدل سولو، نرخ پس انداز برونزا و ثابت است. علاوه بر این، فرض می­کنیم که استهلاک: وجود ندارد. فرض برابری انباشت سرمایه ( ) با پس انداز (sY) را به صورت زیر می نویسیم:

                             (4-2)

 

نرخ رشد جمعیت (n) را برونزا و ثابت در نظر می­گیریم. برای سادگی فرضمی­کنیم که نرخ رشد جمعیت نمی­تواند منفی باشد:

n                                              (5-2)

همچنین فرض می کنیم که مقادیر اولیه LوK , Aمعین و ثابت هستند.

 آنجا که این مدل دارای دو متغیر وضعیتA و K است که رفتار آنها درونزا است، لذا را در مقایسه با مدل سولو، پیچیده­تر است. بنابراین، بحث را با بررسی مدل بدون سرمایه کنیم،یعنی  و  را برابر صفر می­گیریم. این حالت ساده می تواند بسیاری از نتایجاصلی این مدل را ارائه کند.

 

هنگامی که سرمایه را از مدل حذف می کنیم، تابع تولید را به صورت زیر می نویسیم:

                                 (2-6)

 

تابع تولید دانش نیز به ازای  عبارت است از:معادله (2-9-) دلالت بر آن دارد که تولید سرانه نیروی کار متناسب با A بوده و نرخ رشد تولید آن برابر با نرخ رشد A است. بنابراین، بحث را بر پویاییA متمرکز می کنیم که توسط معادله (2-9) توصیف می شود. با تقسیم طرفین (2-9) بر A خواهیم داشت:

با تعریف  خواهیم داشت:

                                   (7-2)

 

نرخ رشد در زمانt است. ابتدا لگاریتم معادله فوق را حساب می کنیم:

 

با مشتق گیری نسبت به طرفین معادله فوق و تعریف  خواهیم داشت:

                                    (8-2)

 

با ضرب طرفین در  خواهیم داشت:

                      (9-2)

 

برای توصیف جزئیات این مدل و نحوه تعیین نرخ رشد A (یعنی ) که نرخ رشد بلندمدت درآمد سرانه را تعیین می­کند.

 

2-4- بررسی اثرات شاخص اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصاد کشورهای اسلامی

توجه به نقش دانش در اقتصاد و رشد اقتصادی موضوع جدیدی نیست، به نحوی که آدام اسمیت[ix]در قرن هجدهم به نقش تخصص در تولید و اقتصاد توجه داشته و فردریک لیست[x] تأکید می­کند که خلق و توزیع دانش به بهبود کارایی در اقتصاد کمک شایان توجهی می­کند. طرفداران شومپیتر[xi] نظیر هیرشمن[xii] گالبرایت[xiii] و گودوین[xiv] به نقش ابداع و نوآوری در پویایی اقتصاد توجه خاصی داشته و رومر و گروسمن[xv] نیز با ارایه نظریه جدید در زمینه سرمایه انسانی، نقش عمده ای برای علم و دانش در رشد بلند مدت اقتصادی قائل می­شوند(محمدزاده،2005). بعضی از اقتصاددانان با توجه به استدلال­هایی که دارند و شواهدی که می­آورند فاز جدید توسعه را اقتصاد دانش می­نامند. بعضی دیگر از اقتصاددانان با عنایت به ظهور اقتصاد دانش به عنوان فاز جدید توسعه اقتصادی و مبتنی بر دانش شدن سیستم های اقتصادی، نظریه اقتصاد مبتنی بر دانش یا نظریه اقتصاد یادگیری را مطرح کرده­اند. جامعه جهانی به طور عام و جوامع توسعه یافته به طور خاص در حال ورود به مرحله جدیدی از توسعه هستند که اصطلاحا جامعه دانش و سامانه اقتصادی آن را اقتصاد دانش می­گویند. به هر سامانه اقتصادی در این مرحله از توسعه اصطلاح اقتصاد مبتنی بر دانش می­گویند(انتظاری،2004).  از نظر OECD (۱۹۹۶) اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که مستقیماً بر اساس تولید، توزیع و مصرف دانش شکل گرفته باشد و سرمایه­گذاری در دانش و صنایع دانش پایه مورد توجه خاص قرار گیرد (مرنرنژاد،2005).در اقتصاد دانش بنیان، دانش محرک اصلی رشد، ایجاد ثروت و اشتغال در تمامی رشته فعالیت­ها است. براساس این تعریف اقتصاد دانش­بنیانتنها بستگی به تعداد محدودی صنایع مبتنی بر فناوری بسیار پیشرفته ندارد بلکه در این نوع اقتصاد، کلیه فعالیت های اقتصادی به شکلی بر دانش متکی است، حتی فعالیت هایی نظیر معدن و کشاورزی که اقتصاد قدیمی خوانده می شوند(وحیدی،2002).

در این اقتصاد که سهم قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی از رشته فعالیت­های مبتنی بر دانش و دانش بر مانند صنایع با فناوری برتر و متوسط و خدمات مالی و تجاری دانش بنیان است، دانش بیش از عوامل ستی نظیر، کار و سرمایه موجب تولید می­شود و ارزش بسیاریاز شرکت های نرم افزاری و فناوری زیستی، نه ناشی از دارایی های فیزیکی آنان، بلکه ناشی از سرمایه هایی غیر آنها یعنی دانش، مجوزها و امتیازهای علمی آنها می باشد (عمادزاده،2006). دانش را می توان ذخیره انباشته شده ای از اطلاعات و مهارت ها دانست که از مصرف اطلاعات توسط گیرنده اطلاعات حاصل می شود . در تعریفی دیگر بیان شده که دانش شامل جریانی از تجربیات، ارزش ها، اطلاعات موجود و نگرش های کارشناسی نظام یافته است که چارچوبی برای ارزشیابی و بهره گیری از تجربیات و اطلاعات جدید به دست می دهد. سازمان همکاری اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (2000 ,APEC) دستیابی، ایجاد، انتشار و مصرف دانش را از اجزای اصلی اقتصاد دانش بنیان می­داند، در حالی که سازمان اقتصادی همکاری­های توسعه­ای (1996 ,OECD)به سه مرحله تولید، توزیع و مصرف دانش اشاره می کند. در تقسیم بندی دیگری، استیونس[xvi] دانش را به دو نوع نظری و عملی تقسیم می کند؛ دانش نظری را دانش رمزبندی شده قابل تبدیل به اطلاعات و دانش عملی را شامل مهارت هایی از قبیل پینش و آفرینش تعریف می نماید(استیونس،1998).

2-5- پشینه تحقیق

پایتختی اسکویی واکبری (1397)در مقاله­ای به بررسی تأثیر اقتصاد دانش­بنیان بر توسعه بازارهای­مالی: یک مطالعه هم انباشتگی پانلی با رویکرد الگوی خودتوضیح با وقفه­های گسترده پرداختند. نتایج برآوردها حاکی از آن است که تأثیر تمامی شاخص­های اقتصاد دانش بنیان بر شاخص بازار سرمایه (نسبت ارزش سهام معامله شده در بازار بورس بر تولید ناخالص داخلی و بازار پول اعتبارات ارائه شده توسط سیستم بانکی) مثبت است.

راغفر و همکاران(1397) در مقاله­ای به بررسی تأثیر مؤلفه­های اقتصاد دانش بر کارآفرینی در کشورهای منتخب پرداختند. هدف پژوهش حاضر بررسی تأثیر مؤلفه­های اقتصاد دانش­بنیان در چارچوب تعریف بانک جهانی (آمـوزش و منـابع انسـانی، نظـام نوآوری، فناوری اطلاعات و ارتباطات، رژیم­های اقتصادی و نهادی) بر کارآفرینی نوپا در گروهـی از کشورهای منبع محور (10 کشور از جمله ایـران) و نـوآوری محـور (18کشـور) بـا اسـتفاده از تکنیک پانلدیتا و به روش گشتاورهای تعمیم یافته(GMM)طی دورهی زمـانی 2015-2008 است. نتایج پژوهش نشان می­دهـد کـه در کشـورهای منبـع محـور ، تمـام مؤلفـه­هـای اقتصـاد دانش­بنیان به غیر از متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات اثری مثبت و معنادار بر کارآفرینی طی دوره مورد مطالعه دارند. درکشورهای نوآوری محور نیز تمام مؤلفه­های اقتصاد دانش­بنیان تـأثیر مثبت و معناداری بر کارآفرینی داشته­اند.

کیم و همکارانش[xvii] (۲۰۱7) کار خود با عنوانتفاوت بین تاثیر گذاری دانش علمی و دانش تکنولوژیک بر رشد اقتصادی؛ مقایسه سیاست های علمی و تکنولوژیک در شرق آسیا و آمریکای لاتین به مقایسه تطبیقی ارتباط بین انواع دانش و رشد اقتصادی در منطقه شرق آسیا و آمریکای لاتین پرداخته­اند. این محققان با بررسی داده های تابلویی ۵۸ کشور در دو منطقه ذکر شده و با استفاده از تکنیک­های اقتصاد سنجی نشان دادند که در هر دو منطقه، دانش به عنوان یک مولفه تاثیر گذار بر رشد تولید ناخالص ملی، دارای اثر مثبت و معنی دار هست، اما آنچه باعث تفاوت در رشد اقتصادی این دو نقطه و پیشی گرفتن شرق آسیا نسبت به آمریکای لاتین شده، تمرکز بر دانش تکنیکال در مقابل دانش بنیادی است.

آنتونلی و همکارانش[xviii] (۲۰۱8) در مطالعه خود با عنوان «دانش آکادمیک و رشد اقتصادی» به بررسی چگونگی تاثیر شاخص دانش بر رشد اقتصادی پرداخته­اند. آنها با بهره­گیری از تابع تولید کاب داگلاس و تعداد فارغ تحصیلان دانشگاه‌ها در رشته های مختلف به بررسی میزان اثر گذاری رشد این مولفه ها بر رشد اقتصادی پرداخته اند. آنها با استفاده از داده های تابلویی ۱۶ کشور OECD طی دوره ۲۰۰۸–۱۹۹۸از روش اقتصادسنجی به تخمین ضرایب تاثیر گذار بر رشد اقتصادی پرداختند. جمع بندی آنها بر این واقعیت مهر تایید گذاشته که دانش نقش قابل توجهی در رشد اقتصادی کشورهای مورد بررسی داشته است، اما از میان رشته های علوم طبیعی، اجتماعی، پزشکی و انسانی دو گروه اول بیشترین تاثیر بر رشد اقتصادی را نشان می­دهند.

 

3- روش تحقیق

این مطالعه از حیث هدف کاربردی و از نظر جمع آوری داده ها و اطلاعات توصیفی از نوع علی می­باشد.روش ﺷﻨﺎﺳﻲ از ﻧﻮع ﭘﺲ روﻳﺪادی اﺳﺖ. در این تحقیق تلاش  شده است؛ تا با تبیین تئوریک و طراحی یک مدل و با استفاده از روش­های اقتصادسنجی به بررسی تاثیر اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصادی کشورهای اسلامی (آزمون مدل بارو سالای مارتین) پرداخته می­شودبه‌گونه‌ای که تأثیر تجربی این ارتباط مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گیرد.جامعه آماری مورد مطالعه این پژوهش شامل کشورهای اسلامی و چندمذهبی (بخش کثیری از جمعیت مسلمان هستند) می­باشد. بر اساس دسترس بودن اطلاعات کشورهای مورد مطالعه شامل؛ آذربایجان، ارودن، ازبکستان، اندونزی، ایران، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، تونس، سودان، قرقیزستان، قزاقستان، لبنان، مصر، هند می­باشد. قلمرو زمانی تحقیق در بازه 2009 الی 2019 می­باشد. برای جمع‌آوری آمار و اطلاعات کمی مورد نیاز نیز، از جداول آماری و بانک‌های اطلاعاتی جهانی و صندوق بین المللی پول استفاده شده است.

 

3-1- تعریف مدل تحقیق

هدف اصلی مطالعه حاضر بررسی تاثیر اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصادی کشورهای اسلامی می­باشد برای بررسی فرضیه­های پژوهش از مدل پایه­ای اقتصاد سنجی برگرفته ازمطالعات رشد اقتصادی مدل بارو سالای مارتین به شرح زیر است استفاده خواهد شد:

 

:رشد اقتصادی (تولیدناخالص­داخلی)،

:آموزش و منابع انسانی،

:زیر ساخت­های اطلاعات و ارتباطات،

: رژیم نهادی  و اقتصادی،

: موجودی سرمایه خالص

:  تسهیلات و اعتبارات بانکی

 

4- تجزیه و تحلیل

برای بررسی تاثیر اقتصاد دانش بنیان بر رشد اقتصادی کشورهای اسلامی ازمدل اقتصادی سنجی پانل خودرگرسیونی ساختاری استفاده خواهد شد.که به شرح زیر است:

4-1- بخش اول آمار توصیفی

اولین گام در تحلیل آماری، تعیین مشخصات خلاصه‌شده داده­ها و محاسبه شاخصه‌ای توصیفی می­باشد به شرح و نمودارهای زیر می­باشد:

• رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی)کشورهای اسلامی مورد مطالعه[xix]

نمودار(4-1) نمودار رشد اقتصادی کشورهای اسلامی مورد مطالعه در بازه زمانی 2009 الی 2019 رانشان می­دهد؛ بیشترین و کمترین رشد اقتصادی کشورهای اسلامی مورد مطالعه مربوط به کشور مصر و کشور سودان می­باشد.

 

 

نمودار(4-1): نمودار رشد اقتصادی کشورهای مورد مطالعه

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

• رشد آموزش و منابع انسانی در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

 

نمودار(4-2): نمودار رشد آموزش و منابع انسانی در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

منبع: یافته­های پژوهشگر

• رشد زیر ساخت­های اطلاعات و ارتباطات در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

نمودار(4-3) نمودار رشد زیر ساخت­های اطلاعات و ارتباطات در کشورهای اسلامی مورد مطالعه در بازه زمانی 2009 الی 2019 رانشان می­دهد؛ بیشترین و کمترین رشد زیر ساخت­های اطلاعات و ارتباطات در کشورهای اسلامی مورد مطالعه مربوط به کشورهای سودان و مصر می­باشد.

نمودار(4-3): نمودار رشد زیر ساخت­های اطلاعات و ارتباطات در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

• رشد رژیم نهادی و اقتصادی (سهولت کسب و کار) در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

نمودار(4-4) نمودار رشد رژیم نهادی و اقتصادی(سهولت کسب و کار) در کشورهای اسلامی مورد مطالعه در بازه زمانی 2009 الی 2019 رانشان می­دهد؛ بیشترین و کمترین رشد رژیم نهادی و اقتصادی (سهولت کسب و کار) در کشورهای اسلامی مورد مطالعه مربوط به کشور اذربایجان می­باشد.

 

 

نمودار(4-4):رشد رژیم نهادی  و اقتصادی(سهولت کسب و کار) در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

منبع: یافته­های پژوهشگر

• رشد موجودی سرمایه خالص در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

نمودار(4-5) نمودار رشد موجودی سرمایه خالص در کشورهای اسلامی مورد مطالعه  در بازه زمانی 2009 الی 2019 رانشان می­دهد؛ بیشترین و کمترین رشد موجودی سرمایه خالص در کشورهای اسلامی مورد مطالعه مربوط به کشورهای قیرقزستان و ازبکستان می­باشد.

 

 

نمودار(4-5) نمودار رشد موجودی سرمایه خالص در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

• رشد تسهیلات و اعتبارات بانکی در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

نمودار(4-6) نمودار رشدتسهیلات و اعتبارات بانکی در کشورهای اسلامی مورد مطالعه  در بازه زمانی 2009 الی 2019 رانشان می­دهد؛ بیشترین و کمترین رشدتسهیلات و اعتبارات بانکی در کشورهای اسلامی مورد مطالعه  مربوط به کشورهای مصر و پاکستان می­باشد.

 

 

نمودار(4-6) نمودار رشدتسهیلات و اعتبارات بانکی در کشورهای اسلامی مورد مطالعه

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

4-2- آزمون مانایی متغیرها

به‌منظور توضیح دادن ارتباط‌های بلندمدت در یک مدل اقتصادسنجی کلان مناسب باید قبل از انجام هرگونه برآوردی می‌بایست به این سال اساسی جواب داده شود: آیا متغیرهای مدل ایستا هستند؟ یا خیر؟ در این پژوهش ایستایی متغیرها با استفاده از آزمون فیشر مورد بررسی قرار گرفت که به شرح جدول(4-1) می­باشد.

 

جدول(4-1): بررسی مانایی متغیرهای تحقیق

نام متغیر	نوع  آزمون	آماره t	سطح معنی داری	نتایج
رشد اقتصادی	فیشر	1383/69	0001/0	مانا در سطح صفر
رشد آموزش و منابع انسانی	فیشر	584/112	0000/0	مانا در سطح صفر
رشد زیر ساخت­های اطلاعات و ارتباطات	فیشر	022/147	0000/0	مانا در سطح صفر
رشد رژیم نهادی  و اقتصادی (سهولت کسب و کار)	فیشر	9899/82	000/0	مانا در سطح صفر
رشد موجودی سرمایه خالص	فیشر	113/136	000/0	مانا در سطح صفر
رشدتسهیلات و اعتبارات بانکی	فیشر	6105/81	000/0	مانا در سطح صفر

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

جدول(4-1) نشان  می­دهد ، با استفاده از  آزمونفیشر ایستایی یا مانایی متغیره­های تحقیق بررسی شد. با توجه به  نتایج جدول(4-1) آماره آزمون(t) محاسبه شده برای متغیرهای پژوهش؛ رشد اقتصادی ، رشد آموزش و منابع انسانی ، رشد زیر ساخت­های اطلاعات و ارتباطات ، رشد رژیم نهادی  و اقتصادی (سهولت کسب و کار) ، رشد موجودی سرمایه خالص  و رشدتسهیلات و اعتبارات بانکی سطح خطا کمتر از 0.05 می باشد و ایستا بودن متغیرها در سطح صفر مورد قبول واقع می‌شود. پس  نتیجه گرفته می­شود تمام متغیرهای  تحقیق در سطح  ایستا می­باشند.

 

4-3- تعیین طول وقفه مناسب در مدل

از آنجایی که بهترین معیار برای تعیین وقفه بهینه معیار شوارتز بیزین می­باشد. ولی در این پژوهش معیار شوارتز بیزین وقفه بهینه صفر را نشان می­دهد، لذا برای تعیین وقفه بهینه از معیار آکائیک (AIC) استفاده می­شود. در جدول(4-2) معیار آکائیک (AIC) وقفه بهینه یک را نشان می­دهد، پس نتیجه گرفته می­شود بر اساس معیار آکائیک (AIC)بهترین وقفه یک می­باشد.

جدول(2-4): تعیین وقفه مدلVAR

تعداد وقفه بهینه	LR	SBC	AIC	HQC
0	----	8386/5-*	978/5-	921/5-
1	478/86*	1677/5-	143/6-*	747/5-
2	922/43	141/4-	953/5-	218/5-
3	231/25	955/2-	603/5-	528/5-

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

4-4- آزمون هم انباشتگی مدل

برای انجام آزمون همانباشتگی، از آزمون هم انباشتگی جوهانسن آماره اثر و حداکثر مقدار ویژه استفاده می­شود. با توجه تعیین وقفه بهینه یک نتایج آزمون جوهانسن در جدول(4-3) بر اساس آماره اثرو آماره حداکثر مقدار ویژه نشان می­دهد؛ پنج رابطه بلند مدّت در سطح  0.95بین متغیرها وجود دارد.

 

جدول(4-3): نتایج آزمون تعیین مرتبه همگرایی در مدل

فرض	فرض	مقدارویژه	آماره اثرtrace	مقدار بحرانی سطح 0.05	Prob
		581/0	987/437	753/95	0001/0
		498/0	2467/320	818/69	0001/0
		458/0	0029/227	856/47	0001/0
		360/0	206/144	797/29	0001/0
		307/0	859/86	4947/15	000/0
		240/0	186/37	8414/3	000/0
فرض	فرض	مقدارویژه	آماره حداکثرمقدار ویژهMax-Eigen	مقداربحرانی سطح0.05	Prob
		581/0	740/117	077/40	000/0
		498/0	243/93	876/33	000/0
		458/0	796/82	584/27	000/0
		360/0	347/57	131/21	000/0
		307/0	673/49	264/14	000/0
		240/0	186/37	841/3	000/0

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

4-5- برآورد مدل تحقیق براساس روش خود رگرسیون برداری پنل

مدل را با روش خودرگرسیونی برداری پنل با وقفه بهینه یک مورد برازش قرار می دهیم ، نتایج و معادله مدل در جدول زیر(4-5)آمده است. برای تفسیر نتایج به این نکته باید توجه کرد که اساساً در تخمین دستگاه  معادلات ضرایب و درصد توضیح دهندگی پارامترهای الگو ، اهمیت روش­های تک معادله  را ندارند و انتظار نمی­رود که کلیه ضرایب برآورده شده مربوط به وقفه متغیرها از نظر آماری معنادار باشند. اما ممکن است که ضرایب در مجموع براساس آماره Fمعنادار بوده باشند. به عبارتی در حالت کلی آماره آزمون  Fمعنی­دار بودن ضرایب را در مجموع تأیید می­کنند نتایج معادله بدست آمده بر اساس آزمون خود رگرسیونی(VAR)  به شرح جدول(4-4) می­باشد:

 

جدول (4-4): نتایج برآورد الگوی رگرسیون خود برداری  VAR

نام متغیر	ضرایب متغیرها	انحراف معیار	آمار احتمالt
رشد اقتصادی یک دوره گذشته	543/0	0.0988	501/5
رشد آموزش و منابع انسانی یک دوره گذشته	933/0	582/0	602/1
رشد زیر ساخت­های اطلاعات و ارتباطات یک دوره گذشته	167/0	067/0	473/2
رشد رژیم نهادی  و اقتصادی (سهولت کسب و کار) یک دوره گذشته	018/0-	0844/0	2245/0-
رشد موجودی سرمایه خالص یک دوره گذشته	001/0-	0048/0	212/0-
رشد تسهیلات و اعتبارات بانکی یک دوره گذشته	060/0	067/0	894/0
شاخص­های آزمون
= 0.98                                     F=231/5

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

نتایج جدول (4-4) نشان می­دهد آماره F بیان­گر معناداری کل رگرسیون بدست آمده است. به عبارتی این فرضیه که ضرایب متغیرهای مستقل مدل می­توانند صفر باشند رد می­شود ولی کل رگرسیون معنی­دار است. آماره R² که بیانگر قدرت توضیح دهندگی مدل ها را بیان می­کند که ضریب تعدیل شده  برابر با 98 درصد است. به عبارتی 98درصد از تغییرات متغیر وابسته(رشد اقتصادی) به وسیله متغیرهای مستقل (رشد اقتصادی یک دوره گذشته ، رشد آموزش و منابع انسانی یک دوره گذشته ، رشد زیر ساخت­های اطلاعات و ارتباطات یک دوره گذشته ، رشد رژیم نهادی  و اقتصادی (سهولت کسب و کار) یک دوره گذشته ، رشد موجودی سرمایه خالص یک دوره گذشته ، رشد تسهیلات و اعتبارات بانکی یک دوره گذشته توضیح داده شده است.

4-6- تحلیل شوک داده ها  و مدت استهلاک آنها

معمولاً در استنتاج مربوط به یک الگوی خود رگرسیون­برداری پنل، به توابع واکنش ضربه­ای و تجزیه واریانس توجه می­شود یک واکنش ضربه­ای مولفه­های مربوط به متغیرهای درونزا را به شوک­ها با جهش­هایی که متغیرهای خاصی وارد می شود تفکیک می­کند سپس تأثیر تغییر در جهش به اندازه یک انحراف معیار شوک­های مقادیر جاری و آینده متغیرهای درونزا را مشخص می­کند. ما تأثیر این شوک را طی برنامه 10 ساله مورد بررسی قرار می­دهیم. نتایج نمودارها نشان می­دهد که هرگاه تکانه یا شوکی به اندازه یک انحراف معیار بر متغیر رشد اقتصادی (تولید ناخالص داخلی) اعمال گردد چه تأثیری بر روی متغیرها تحقیق دارد.

در نمودار(4-7) اثر شوک بر روی خود متغیر رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه  نشان می­دهد؛ از سال اول الی سال سوم با اثر شوک مثبت ولی بصورت نرخ کاهنده در حال کاهش می­باشد، از سال سوم الی پنجم اثر شوک منفی ولی بصورت نرخ کاهنده در حال کاهش می­باشد، از سال پنجم الی هفتم اثر شوک منفی ولی  بصورت فزاینده در حال افزایش است، از سال هفتم  الی سال هشتم  اثر شوک مثبت ولی یکنواخت می­باشد از سال هشتم الی سال دهم اثرشوک که رفته رفته اثر این شوک  کاهش یافته و ناپدید می­شود.

در نمودار(4-7) اثرشوک متغیر رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی) بر روی رشد آموزش و منابع انسانی کشورهای اسلامی مورد مطالعه  نشان می­دهد؛ از سال اول الی سال دوم اثر شوک مثبت ولی بصورت نرخ فزاینده در حال افزایش می­باشد،  از سال دوم الی پنجم اثر شوک مثبت ولی بصورت نرخ کاهنده در حال کاهش می­باشد، از سال پنجم الی دهم  اثر شوک ثابت است که رفته رفته اثر این شوک  کاهش یافته و ناپدید می­شود.اثرشوک متغیر رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی) بر روی رشد آموزش و منابع انسانی کشورهای اسلامی مورد مطالعه نشان می­دهد؛ اثر شوک مثبت دارد.

در نمودار(4-7) اثرشوک متغیر رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی) بر روی رشد زیرساخت­های اطلاعات و ارتباطات کشورهای اسلامی مورد مطالعه نشان می­دهد؛ از سال اول الی سال دوم اثر شوک مثبت ولی بصورت نرخ فزاینده در حال افزایش می­باشد،  از سال دوم الی سوم اثر شوک مثبت ولی بصورت نرخ کاهنده در حال کاهش می­باشد، از سال سوم  الی چهارم اثر شوک منفی ولی در حال افزایش می­باشد، از سال چهارم تا پنجم  اثر شوک مثبت ولی ثابت و یکنواخت است، از سال پنجم الی ششم اثر شوک منفی در حال کاهش می­باشد، از سال ششم الی هفتم اثر شوک منفی ولی در حال افزایش است، از سال هفتم الی دهم  اثر شوک ثابت می­باشد که رفته رفته اثر این شوک  کاهش یافته و ناپدید می شود.

در نمودار(4-7)اثرشوک متغیر رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی) بر روی رشد رژیم نهادی  و اقتصادی (سهولت کسب و کار) کشورهای اسلامی مورد مطالعه نشان می­دهد؛ از سال اول الی سال سوم اثر شوک منفی ولی بصورت نرخ کاهنده در حال کاهش می­باشد،  از سال سوم الی چهارم اثر شوک منفی ولی بصورت نرخ فزاینده در حال افزایش می­باشد، از سال چهارم الی پنجم اثر شوک مثبت ولی در حال افزایش می­باشد، از سال پنجم الی ششم  اثر شوک مثبت ولی کاهنده در حال کاهش است، از سال ششم الی الی دهم  اثر شوک ثابت می­باشد که رفته رفته اثر این شوک  کاهش یافته و ناپدید می­شود.

در نمودار(4-7)اثرشوک متغیر رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی) بر روی رشد موجودی سرمایه خالص کشورهای اسلامی مورد مطالعه نشان می­دهد؛ از سال اول الی سال سوم اثر شوک تقریبا ثابت و یکنواخت و خیلی اندک می­باشد،  از سال سوم الی چهارم اثر شوک مثبت ولی بصورت نرخ فزاینده در حال افزایش می­باشد، از سال چهارم الی پنجم اثر شوک مثبت ولی در حال کاهش می­باشد، از سال پنجم الی ششم  اثر شوک منفی ولی در حال افزایش است، از سال ششم الی دهم  اثر شوک ثابت می­باشد که رفته رفته اثر این شوک  کاهش یافته و ناپدید می­شود.

در نمودار(4-7) اثرشوک متغیر رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی) بر روی رشد تسهیلات اعطایی بانک­های کشورهای اسلامی مورد مطالعه نشان می­دهد؛ از سال اول الی دوم  اثر شوک مثبت ولی با نرخ فزاینده در حال افزایش می­باشد، از سال دوم الی سوم اثر شوک مثبت ولی در حال کاهش می­باشد، از سال سوم الی چهارم  اثر شوک مثبت ولی با نرخ فزاینده در حال افزایش می­باشد، از سال چهارم الی هفتم اثر شوک مثبت ولی در حال کاهش  و از سال هفتم الی دهم  اثر شوک ثابت می­باشد که رفته رفته اثر این شوک  کاهش یافته و ناپدید می­شود.

 

 

 

نمودار(4-7): نمودار اثر تحلیل شوک­ها

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

4-7- تجزیه واریانس مدل

تجزیه واریانس، مقوله­ای است که بعد از واردآمدن شوک مطرح می­شود که یکی از کاربردهای  مدل های رگرسیون برداری است. در ستون اول جدول SE که خطای پیش­بینی متغیرهای مربوطه را طی دوره­های مختلف (10)ساله نشان می­دهد به دلیل اینکه خطای پیش بینی هر سال، روی خطای پیش بینی سال بعد تأثیر می­گذارد، طی دوره زمانی با گذشت زمان، خطای پیش بینی در حال افزایش است. جدول(4-5)10 خطای پیش­بینی برای 10دوره را نشان می­دهد؛ به این معنی که در طول این10 دوره، اثر هر یک از متغیرهای توضیحی بر روی متغیر ر رشد اقتصادی( رشدتولید ناخالص داخلی)  چقدر است.  جدول(4-5) اثر تجزیه واریان سرشد اقتصادی(رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه را نشان می­دهد در سال اول 100 درصد متغیر توسط خود متغیر توضیح داده می­شود. در سال دوم166/94درصد تغییرات، سال سوم 852/92درصد از سال چهارم 64/91 درصد، سال پنجم35/91 درصد، سال ششم 155/91 درصد، سال هفتم 135/91درصد، سال هشتم 130/91درصد، سال نهم 10/91 درصد، سال دهم09/91 درصد میزان توضیح­دهی از سوی خود متغیر(رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه نشان می­دهد.

اثر رشد آموزش و منابع انسانی بر روی رشد اقتصادی(رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه در جدول(4-5) نشان می­دهد در سال اول100درصد متغیر توسط خود متغیر وابسته رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود. در سال دوم125/1 درصد، سال سوم 306/1درصد، سال چهارم393/1درصد، سال پنجم424/1 درصد، سال ششم426/1درصد، سال هفتم 429/1درصد، سال هشتم431/1درصد، سال نهم 432/1درصد و سال دهم432/1درصد تغییرات رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) توسط متغیر رشد آموزش و منابع انسانی کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود.اثر رشد زیرساخت­های اطلاعات و ارتباطات بر روی رشد اقتصادی(رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه در جدول(4-5) نشان می­دهد در سال اول در سال اول100درصد متغیر توسط خود متغیر وابسته رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود. در سال دوم093/4درصد، سال سوم 826/4درصد، سال چهارم697/4 درصد، سال پنجم671/4درصد، سال ششم746/4درصد، سال هفتم 745/4درصد، سال هشتم745/4درصد، سال نهم 752/4درصد و سال دهم753/4درصد تغییرات رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) توسط متغیر رشد زیرساخت­های اطلاعات و ارتباطات کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود. اثر رشد رژیم نهادی  و اقتصادی (سهولت کسب و کار) بر روی رشد اقتصادی(رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه درجدول(4-5) نشان می­دهد در سال اول در سال اول100درصد متغیر توسط خود متغیر وابسته رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود.

در سال دوم038/0درصد، سال سوم 311/0درصد، سال چهارم973/0درصد، سال پنجم155/1درصد، سال ششم165/1درصد، سال هفتم 169/1درصد، سال هشتم168/1درصد، سال نهم 172/1درصد و سال دهم172/1 درصد تغییرات رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) توسط متغیر رشد رژیم نهادی  و اقتصادی (سهولت کسب و کار) کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود.اثر رشد موجودی سرمایه خالص بر روی رشد اقتصادی(رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه در جدول(4-5) نشان می­دهد در سال اول در سال اول100درصد متغیر توسط خود متغیر وابسته رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود. در سال دوم0215/0درصد، سال سوم 0214/0درصد، سال چهارم097/0درصد، سال پنجم096/0درصد، سال ششم120/0درصد، سال هفتم 123/0 درصد، سال هشتم125/0درصد، سال نهم 125/0درصد و سال دهم125/0درصد تغییرات رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) توسط متغیر رشد موجودی سرمایه خالص کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود.

اثر رشد تسهیلات اعطایی بانک­ها بر روی رشد اقتصادی(رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه درجدول(4-5) نشان می­دهد در سال اول در سال اول100درصد متغیر توسط خود متغیر وابسته رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود. در سال دوم553/0درصد، سال سوم681/0درصد، سال چهارم188/1درصد، سال پنجم297/1درصد، سال ششم385/1درصد، سال هفتم396/1درصد، سال هشتم398/1درصد، سال نهم407/1درصد و سال دهم416/1درصد تغییرات رشد اقتصادی (رشد تولید ناخالص داخلی) توسط متغیر رشد تسهیلات اعطایی بانک­ها کشورهای اسلامی مورد مطالعه توضیح داده می­شود.

 

جدول(4-5): اثر نتایج تجزیه واریانس متغیرها

Period	S.E.	GDP1	HC1	ICT1	REGT1	CR1	CAP1
1	0.104731	100.0000	0.000000	0.000000	0.000000	0.000000	0.000000
2	0.119552	94.16672	1.125678	4.093736	0.038725	0.553577	0.021560
3	0.120478	92.85225	1.306300	4.826210	0.311906	0.681926	0.021412
4	0.122335	91.64937	1.393338	4.697635	0.973741	1.188912	0.097002
5	0.122980	91.35474	1.424655	4.671777	1.155756	1.297040	0.096030
6	0.123130	91.15530	1.426391	4.746607	1.165454	1.385414	0.120836
7	0.123179	91.13541	1.429673	4.745822	1.169006	1.396392	0.123698
8	0.123224	91.13089	1.431682	4.745197	1.168173	1.398706	0.125349
9	0.123243	91.10980	1.432575	4.752607	1.172262	1.407404	0.125348
10	0.123250	91.09966	1.432723	4.753472	1.172504	1.416142	0.125498
Cholesky Ordering: GDP1 HC1 ICT1 REGT1 CR1 CAP1

منبع: یافته­های پژوهشگر

 

5- نتایج و پیشنهادات تحقیق

منابع انسانی مهمترین رکن رشد و پیشرفت پایدار جوامع محسوب می شود سرمایه انسانی هم در "تولید ثروت" و هم در "حفظ ثروت" در کشورها نقش کلیدی ایفا می­کند. اصولاً رشد اقتصادی یک کشور تا آنجا که روند استفاده از روش­های مدرن ادامه دارد، همیشه میسر خواهد بود و روش­های مدرن فقط به معنای در اختیار داشتن ابزارهای جدید نیست؛ در حقیقت، روش­های مدرن به دنبال افکار نوین و مدرن به وجود خواهد آمد و منشأ شکل­گیری این افکار نیز غالباً آموزش منابع انسانی است. به همین دلیل، آموزش هر کشور در فراهم آوردن زمینه مناسب برای رشد اقتصادی آن کشور نقش محوری و اساسی دارد زیرا افراد تحصیل­کرده موجب افزایش بهره­وری در تولید می­شود. اثرشوک متغیر رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی) بر روی رشد زیرساخت­های اطلاعات و ارتباطات کشورهای اسلامی مورد مطالعه نشان می­دهد؛ اثر شوک مثبتی دارد. فناوری اطلاعات و ارتباطات، بدون شک تحولات گسترده­ای را در تمامی عرصه­های اجتماعی و اقتصادی بشریت به دنبال داشته و تاثیر آن بر جوامع بشری بگونه ای است که جهان امروز به سرعت در حال تبدیل شدن به یک جامعه اطلاعاتی است.

جامعه­ای که در آن دانایی و میزان دسترسی و استفاده مفید از دانش، دارای نقشی محوری و تعیین کننده است. بسیاری از اقتصاددانان که در قالب بهره وری مشغول به تحصیل هستند، فناوری اطلاعات و ارتباطات را به عنوان هسته اصلی تغییرات فنی زمان حاضر می­دانند و سعی در کمی کردن اثر آن دارند. دسترسی و گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات، منجر به ایجاد ظرفیتی بی­سابقه در اشاعه دانش و اطلاعات شده است. در حال حاضر، فناوری اطلاعات و ارتباطات، جزء  مؤلفه­های اصلی رشد اقتصادی بشمار می­آید. جریان فنآوری در فرآیندهای مختلف اقتصادی مؤثر است، به گونه ای که این فناوری ها، از لحاظ اقتصادی و در کنار عوامل تولید، منجر به کاهش هزینه ها و افزایش بهره وری در تولید و نهایتاً افزایش رشد اقتصادی در کشورهای اسلامی­ می­گردد. متغیر رشد رژیم نهادی  و اقتصادی (سهولت کسب و کار) به خودی خود باعث رشد اقتصادی نمی­شوند، بلکه به واسطه اثر گذاری روی عوامل مستقیم تولید و برخی عوامل دیگر باعث بهبود در رشد اقتصادی می­شوند. می­بینیم اثر شوک رشد اقتصادی بر روی رشد رژیم نهادی و اقتصادی (سهولت کسب و کار)کشورهای اسلامی مورد مطالعه در سال­های اولیه منفی می­باشد این علت به ضعف واسطه­های اثر گذاری کشورهای اسلامی روی عوامل مستقیم تولید بر می­گردد. نتایج اثرشوک متغیر رشد اقتصادی(تولید ناخالص داخلی) بر روی رشد موجودی سرمایه خالص کشورهای اسلامی مورد مطالعه نشان می­دهد در سال­های اولیه تقریبا بی اثر است. نقش سرمایه در سیر تکاملی الگوهای رشد تا اندازه زیادی تطور پیدا کرده است. تکامل الگوهای رشد علاوه بر پیشرفت در حوزه نظری، انعکاسی از تغییر در حقایق آشکارشده اقتصادی و به ویژه حقایق رشد و توسعه است. همان گونه که در الگوی رشد هارود دومار سرمایه نقشی محوری در رشد اقتصادی دارد، در اوایل عصر صنعت نیز سرمایه یکه تاز تولید اقتصادی است. هرچه جلوتر می رویم نقش دانش و فناوری پررنگ تر می­شود و همان گونه که در الگوهای رشد سولو در توضیح اختلاف رشد میان کشورها کاسته می شود، تا جایی که سرمایه نقش محوری خود را از دست داده و همان گونه که الگوهای رشد درو ن زا روایت می­کنند، میدان داری عرصه رشد اقتصادی را به تحقیق و توسعه و دانش می سپارد. هر چه به عصر اطلاعات و اقتصاد دانش بنیان نزدیک تر می شویم، نقش سرمایه فیزیکی در تولید اقتصادی کمرنگ تر می شود. همچنین افزایش رشد تسهیلات اعطایی بانک­ها در کشورهای اسلامی باعث افزایش عرضه خدمات مالی را در پی دارد . این موضوع به نوبه خود باعث گسترش تقاضا برای بخش حقیقی اقتصاد می­شود. در خصوص چگونگی تأثیر رشد تسهیلات اعطایی بانک­ها  از طریق دو کانال انباشت سرمایه و ابداعات تکنولوژیکی اشاره می­کند. وی بیان می کند که کاستی های بازار شامل هزینه های اطلاعات و مبادلات باعث به وجود آمدن بازارها و واسطه­های مالی می شود. بازارها و واسطه های مالی نیز با انجام وظایف خود از قبیل تجمیع و تجهیز پس اندازها، تخصیص منابع، کنترل مشارکتی، تسهیل مدیریت ریسک و تسهیل مبادلات کالاها، خدمات و قرادادها، از طریق کانال­های انباشت سرمایه و تغییرات تکنولوژیکی بر رشد اقتصادی تاثیر می گذارند. در این چارچوب، مدل های رشد در دو گروه طبقه بندی می­شوند: گروه اول شامل مدل های رومره (۱۹۸۶)، لوکاس (۱۹۸۸) و ربلو (۱۹۹۱) است. که بر پیامدهای خارجی سرمایه تاکید دارند. در این مدل ها سیستم مالی از طریق تغییر نرخ پس انداز و تخصیص پس انداز در بین تکنولوژی های مختلف تولید بر نرخ رشد تاثیر می گذارد. گروه دوم شامل مدل های رشد رومر (۱۹۹۰) و گروسمن و هلپمن (۱۹۹۱) است که در آنها سیستم مالی از طریق تغییر نرخ ابداعات تکنولوژیکی (از طریق تخصیص پس انداز به تکنولوژی های کاملا جدید و با تکنولوژی هایی که باعث بهبود تکنولوژی های دیگر می شود) بر نرخ رشد تاثیر می­گذارد. با توجه نتایج بدست آمده پیشنهاد می­شود  اصولاً پیشرفت یک کشور تا آنجا که روند استفاده از روش­های مدرن ادامه دارد همیشه میسر خواهد بود  و روش­های مدرن به معنای  در اختیار داشتن ابزارهای جدید نیست؛ در حقیقت ، روش­های  مدرن به دنبال افکار نوین و مدرن به خواهد آمد و منشأ شکل گیری این افکار نیز غالبا توسعه شاخص­های دانش بنیان از جمله آموزش  منابع انسانی است. به همین دلیل آموزش منابع انسانی در سطح بالاتر هر کشور در فراهم آوردن زمینه مناسب برای رشد اقتصادی آن کشور نقش محوری و اساسی دارد و از این رو ، توجه به گسترش آموزش منابع انسانی در سطح عالی و با کیفیت  و دانش محور  در کشورهای اسلامی پیشنهاد این مقاله است.

 

[1]- گروه اقتصاد، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران. [e-mail]

[2]- گروه اقتصاد، واحدتهران مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.  (نویسنده مسئول) [e-mail]

[3]- گروه اقتصاد، واحدتهران مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.  sh­[e-mail]

 

[i]. OECD

[ii]. Dahlman

[iii] .Burke

[iv]. Schumpeter

[v]. GariBecker

[vi].Mankiw, Gregoty, Romer, and Weil 

[vii].Barro

[viii].Martin

[ix] Adam Smith

[x] Friedrich List

[xi] Schumpeter

[xii] Hirschman

[xiii] Galbraith

[xiv] Godwin

[xv] .Romer and Grossman

[xvi] Stevens

[xvii].kimet al 

[xviii]. Antonelli et al 

[xix]-آذربایجان، ارودن، ازبکستان، اندونزی، ایران، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، تونس، سودان، قرقیزستان، قزاقستان، لبنان، مصر، هند

مراجع

• انتظاری، ی.(2004). تحلیل تعامل دانشگاه- صنعت از چشم‌انداز اقتصاد مبتنی بر دانش، مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی.
• بختیاری، ص.؛ و شایسته، ا.(1391). بررسی تأثیر بهبود فضای کسب و کار بر رشد اقتصادی در کشورهای منتخب  با تأکید بر ایران. فصلنامه اقتصادی مالی، دوره6(19): 204-175.
• پایتختی اسکویی، ع. و طبقچی اکبری، ل.(1397). بررسی تأثیر اقتصاد دانش‌بنیان بر توسعه بازارهای مالی: یک مطالعه هم انباشتگی پانلی با رویکرد الگوی خود توضیح با وقفه­های گسترده، فصلنامه سیاستهای مالی و اقتصادی، سال ششم، شماره 21 : 80 –
• حسینی، م. دائی کریم­زاده، س. و بختیاری، ص.(1397). ارتباط بین توسعه مالی، رشد اقتصادی و مصرف انرژی در منتخبی از کشورهای در حال توسعه. فصلنامه اقتصاد مالی، دوره12(45): 191-167.
• راغفر، ح؛ شاه آبادی، ا. و علیزاده، ،س. (1397). تأثیر مؤلفه­های اقتصاد دانش بر کارآفرینی در کشورهای منتخب، تحقیقات اقتصادی، دوره 53 ،شمارة 2 ، 344-323.
• رحیمی بروجردی، ع.(1374). روابط تجاری بین‌المللی معاصر(تئوری­ها و سیاست­ها) مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول.
• شقاقی شهری، و.(1396). نقش اقتصاد دانش‌بنیان در همگرایی تجاری کشورهای اسلامی رویکرد برون گرایی (اقتصاد مقاومتی)، دوفصلنامه علمی – پژوهشی جستارهای اقتصادی ایران سال ۱۴، شماره ۲۸،:۹-۳۱.
• صادقی شاهدانی، م. و علم خواه، ع.(1394). مروری بر ادبیات اقتصاد دانش‌بنیان: از شکل‌گیری تا عمل مطالعه موردی: بررسی وضعیت اقتصاد دانش‌بنیان در ایران، فصلنامه رشد فناوری، سال یازدهم: 27- 18.
• وحیدی، پ.(2002). اقتصاد دانش‌محورو نقش تحقیق و توسعه در آن، تهران همایش چالش­ها و چشم‌اندازهای تو سعه ایران.
• ولیان،ح. ؛ عبدلی، م. و کابوسی،م.(1392). بررسی ارتباط نرخ بهره با نرخ ارز بر اساس تئوری اثر بین المللی فیشر در اقتصاد ایران.فصلنامه اقتصاد مالی، دوره7(22): 91-114.
• Antonelli, ,  and  C.  Fassio  (2018),  “Academic  Knowledge  and  Economic  Growth:  Are  Scientific  Fields  all  Alike?”,  SocioEconomics Rrveiw , 537-565.
• Apec Economic Committee (2000), "Towards Knowledge Based Economies In Apec", Apec Secretariat
• Burke, Peter (2000), "A Social History of Knowledge", Journal of Political Economy, Vol. 65, pp. 71-112.
• Barro, R. J. (1991), Economic Growth in a Cross-section of Countries, Quarterly of Economic 106,pp. 408-443.
• Dahlman, Carl J., Thomas Andersson (2000), Korea and the knowledge-based Economy: Making the Transition, The World Bank, Washington DC, USA.
• Kim,Y.K., ,  and  K.,  L.  (2017),  “Different  Impacts  of  Scientific  and  Technological  Knowledge  on  Economic  Growth:  Contrasting  Science  and  Technology  Policy  in  East  Asia  and  Latin  America”,  Asian Economic Policy Review, 43–66.
• Mankiw, ,  D.  Gregoty,  D.  Romer  and  N.  Weil  (1992),  “A  Contributionto  the  Empirics  of  Economic  Growth”,  Quarterly  Journal of Economics, 107 (2), 407-437
• OECD, (2016),  “Possible  Meeting  of  the  CSTP  at  Ministerial  Level:  Statistical Compendium”, DSTI/EAS/STP/NESTI (98) 8, Paris: OECD.
• Romer, Paul M. (1989), "Capital Accumulation in the Theory of Long Run Growth", In Modern Business Cycle Theory, edited by Robert J. Barro,Cambridge, Mass.: Harvard Univ. Press. 23.
• Romer, Paul. (1990), "Endogenous Technological Change," Journal of Political Economy, Vol. 98, pp. 71-102. 24.
• Schumpeter, J. A. (1912), Theorie der Wirtschaftlichen Entwicklung (The theoryof economic development), Leipzig: Dunker & Humblot, translated by REDVERS OPIE, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1934

 

یادداشت‌ها