تحلیل جاندار انگاری عشق در دیوان شمس

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 10، شماره 37، بهمن 1399، صفحه 42-59   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

زینب حسینی^* ؛ نازنین درویشی

دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

یکی از محوری‌ترین مفاهیم بیان شده در اشعار عرفانی فارسی، عشق است که در قرن هفتم به بنیادی‌ترین اندیشۀ مولوی در غزلیات شمس تبدیل شد. عشق در غزلیات شمس دارای شخصیت انسانی با ویژگی‌های رفتاری خاص است. چیستی صفات انسانیِ حمل شده بر عشق و نحوه و جایگاه بروز این ویژگی‌ها در مسیر عرفان با توجه به تلقی مولوی از عشق حائز اهمیت است. در این پژوهش صفات و رفتارهای عشق به عنوان موجودی کنش‌گر از غزلیات شمس استخراج شد. کنش‌های عشق در مسیر اعتلای عاشق در رسیدن به حق در پنج مرحلۀ اصلی، که خود شامل سی ویژگی عشقِ انسان‌نماست، دسته‌بندی شد. نتایج نشان می‌دهد که عشق در تجلی صفات خویش بر عاشق از قهری‌ترین بروز خود که «خونخوار» است به لطیف‌ترین نمود خود که «مادر» است حرکت می‌کند. مولوی پررنگ‌ترین تصویر عشق را با ویژگی‌های حوزۀ «عیش و شادخوای» و نیز «معشوقی» گره زده است و این مفاهیم بیشترین بسامد را دارند. سپس «دشمن» بودن عشق است که با تصاویر «جنگجو»، «خونخوار»، «دزد» و نظایر آن را نشان می‌دهد و سومین ویژگی مورد توجه مولوی «راهنما» بودن عشق است. شواهد نشان می‌دهد تصاویری که مولوی در قالب تشخیص از عشق ارائه می‌دهد، بر جنبۀ مهرآمیز عشق تأکید دارد که تا اندازه‌ای با تصویر عشق به عنوان موجودی قهار که در نگاه اول از غزلیات شمس به دست می‌آید، مغایرت دارد.

کلیدواژه‌ها

جاندارانگاری؛ عشق؛ غزلیات شمس؛ مولوی

مراجع

1. پورنامداریان، تقی (1375)، رمز و داستان‏های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی فرهنگی، چاپ پنجم.
2. ______________ (1384)، در سایة آفتاب، تهران: سخن، چاپ دوم.
3. حافظ شیرازی، شمس الدین محمد (1387)، دیوان، بر اساس نسخۀ غنی و قزوینی، تهران: زرین و سیمین.
4. داورپناه، امیر (1386)، «شخصیت بخشی به مفاهیم انتزاعی در غزلیات شمس»، مجلۀ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شمارۀ 64-63، صص 295-323.
5. زرقانی، سیدمهدی؛ مهدوی، محمدجواد؛ آیاد، مریم (1392)، «تحلیل شناختی استعاره‏های عشق در غزلیات سنایی»، جستارهای نوین ادبی، دورۀ 46، شمارة 183، صص 30-1.
6. ______________؛ مهدوی، محمدجواد؛ آیاد، مریم (1393)، «تطور استعارة عشق از سنایی تا مولانا»، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، دورۀ 6، شمارة 11، صص 79-43.
7. سنایی، مجدود بن آدم (1388)، دیوان، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران: سنایی، چاپ هفتم.
8. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375)، صورخیال در شعر فارسی، تهران: آگاه، چاپ ششم.
9. شمس قیس، محمد بن قیس (1368)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به تصحیح محمد قزوینی، تهران: دانشگاه تهران.
10. عطار، محمد بن ابراهیم (1359)، دیوان، حواشی و تعلیقات از م. درویش، تهران: جاویدان، چاپ دوم.
11. ___________________ (1391)، تذکره‏الاولیاء،  بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهارس از محمد استعلامی، تهران: زوار، چاپ بیست و سوم. 
12. مقدادی، بهرام (1378)، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر. تهران: فکر روز.
13. مولوی، جلال‏الدین محمد بن محمد (1391)، کلیات شمس تبریزی، با مقدمۀ بدیع‏الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر، چاپ بیست و یکم.
14. ________________________ (1357)، مثنوی معنوی، به سعی و اهتمام و تصحیح رینولد الن نیکلسون، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم.
15. ولی‎زاده پاشا، لیلا (1397)، بازتاب مفهوم عشق در غزلیات شمس و قرآن کریم با رویکرد استعارة شناختی، رسالۀ دکتری، دانشگاه الزهرا.

Cuddon, J.A. (1370) A Dictionary Literary Terms. Tabriz: Chehr.

Gray, Martin. (1986 ) A Dictionary of Literary Terms. England: Longman.

The Encyclopedia of Poetry and Poetics. (1969) Edited by Alex Preminger and Others.USA: Princeton.