بررسی سبک تبیین بدبینانه در رباعیات عمر خیام

فصلنامه زبان و ادب فارسی

دوره 13، شماره 49، بهمن 1400، صفحه 218-237   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.688476

نویسنده

ناصر فرنیا

استادیار گروه آموزش زبان وادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان،تهران،ایران

چکیده

 خیام به‌عنوان یک شاعر و متفکر در رباعیات فلسفی خود با بدبینی به تمام زوایای زندگی می‌نگرد، پارها مسئله­ی مرگ و نابودی را مطرح کرده و با به کار بردن تشبیه و استعاره­های گوناگون اضطراب، ترس و غیرقابل‌کنترل بودن رویدادهای ناخوشایند را به تصویر می­کشد. امروزه روانشناسان معتقدند علت­های متفاوتی برای بروز بدبینی وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها سبک­ تبیین است. سبک تبیین یک ویژگی روان‌شناختی است که نشان می­دهد مردم چگونه رویدادهای مثبت و منفی را تجربه و برای خود توضیح می­دهند و بر این اساس افراد می­توانند دارای سبک تبیین خوش‌بینانه و بدبینانه باشند. پژوهش حاضر بر آن است که به بررسی سبک تبیین بدبینانه در رباعیات حکیم عمر خیام، شاعر، فیلسوف و دانشمند قرن پنج هجری بپردازد. طرح تحقیق از نوع توصیفی- کتابخانه­ای است که از کتابها و مقالات مرتبط با موضوعات رباعیات خیام، نظریه­های اسناد و سبک تبیین بدبینانه استفاده کرده است. طرح تحقیق از نوع توصیفی- کتابخانه­ای است که از کتابها و مقالات مرتبط با موضوعاتی همچون خیام، نظریه های اسناد و سبک تبیین بدبینانه استفاده کرده است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که خیام در مواجه با رویدادهای زندگی بیشتر از کدام سبک تبیین استفاده کرده است؟ و آیا می توان سبک تبیین بدبینانه را از رباعیاتش استخراج کرد؟ یافته­های پژوهش حاضر نشان می­دهد که عمر خیام بیشتر نگاهی بدبینانه به وقایع زندگی داشته و رویدادهای ناخوشایند را با اسنادهای (درونی، کلی و پایدار) و رویدادهای خوشایند را با اسنادهای بیرونی، جزئی و ناپایدار توضیح می­دهد. ازآنجایی‌که سبک­ تبیین بدبینانه منجر به واکنش­های هیجانی منفی می­شود بنابراین می­توان افسردگی، اضطراب، غمگینی، ناامیدی، خشمگینی، یاس و انزوا را در رباعیات خیام به‌خوبی حس کرد.

کلیدواژه‌ها

سبک بدبینانه؛ مدل سه‌بعدی سبک اسناد واینر؛ خیام

مراجع

منابع و مآخذ

الهی قمشه­ای، مهدی.)۱۳۶۷). دوبیتی­های باباطاهر عریان، تهران: نشر فروغ: چاپ یک.

امینی لاری، لیلا، میر قادری، سید فضل‌الله. (۱۳۸۸). » بررسی تطبیقی افکار و عقاید ابوالعلاء و خیام« مجله­ی بوستان ادب دانشگاه شیراز، ۱(۵۵)، ۳۳-۱۵.

خاتمی، احمد. (۱۳۸۱). »تردید یا انکار؟ (بررسی اجمالی اندیشه­های کلامی خیام بر اساس رباعیات) « پژوهشنامه­ی علوم انسانی، ۳۳، ۲۳۲-۲۰۷.

خطیب رهبر، خلیل (۱۳۷۰). دیوان غزلیات حافظ، تهران: انتشارات صفی علیشاه، چاپ هشت.

خیاط ناصری، نسیم (۱۳۹۹). »اثر بخشی آموزش مدیریت انگیزش بر منبع کنترل و سبک های اسنادی دانش آموزان«. پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته­ی روانشناسی، دانشگاه پیام نور استان آذربایجان شرقی.

دشتی، علی.)۱۳۸۹). دمی با خیام، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ سه.

رشیدی تبریزی، یار احمد بن حسین.) (۱۳۷۲). رباعیات خیام (طرب خانه)، تهران: چاپخانه­ی ستاره­ی قم، چاپ سه.

سبزیان پور، حمید، رضایی، صدیقه.(۱۳۹۷). »عمر خیام، بدبینی باده‌خوار یا حکیمی فرزانه«. فصلنامه کارنامه متون ادبی دوره عراقی، دوره ۲(۳): ۲۰-۱.

شفیعی کدکنی، محمدرضا.)۱۳۸۷). غزلیات شمس تبریزی، تهران: انتشارات سخن، چاپ چهار دوره­ی ۲ جلدی.

صفا، ذبیح‌الله.) (۱۳۷۳). تاریخ ادبیات ایران، تهران: انتشارات فردوسی، دوره ۸ جلدی، چاپ ۱۳.

 فرزانه، محسن.) (۲۵۳۶). نقد و بررسی رباعیات عمر خیام، تهران: انتشارات کتابخانه­ی فروردین. چاپ یک.

 کرمی، شجاع.) (۱۳۹۷). »تدوین برنامه­ی آموزشی سبک اسناد و اثربخشی آن بر سلامت ‌روان و درماندگی آموخته‌شده در دختران نوجوان با آسیب بینایی«. رساله­ی روانشناسی مقطع دکتری دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران.   

 مجیدی، حسن، سلامت، عیسی، ستاری، الهه.) (۱۳۹۷). »بررسی تطبیقی دیدگاه عمر خیام و ابوالعلاء معرّی پیرامون زندگی، مرگ و معاد« پژوهش‌های تطبیقی زبان و ادبیات مِلَل، ۴(۱۲)، ۲۶-۹.

 مسبوق، سید مهدی، نظری منظم، هادی، فرزبود، حدیثه.)۱۳۹۱). »خوشباشی و دم غنیمت­شمری در اندیشه­های خیام نیشابوری و طرفه بن عبد« متن شناسی ادب فارسی، سال ۴، ۱(۱۳)، ۱۶۲-۱۴۷.

 ملاکی، زهره، افشین، سید علی، حسینی، فریده سادات.) ۱۳۹۹). »مقایسه­ی نظریه­ی آینده­ی متعالی با مرگ‌اندیشی خیام«. پژوهشنامه­ی ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ۱۸(۳۵)، ۲۴۴-۲۲۷.

 یلمه­ها، احمدرضا، سلیمی، یاسین.)۱۳۹۴). »مطالع تطبیقی جایگاه اندیشه های اجتماعی خیام نیشابوری در جامعه‌شناسی (و شباهت او با امیل دورکیم) «. گردهمایی سراسری انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران.

 یوسفی، سمیه.)۱۳۹۳). »رابطه طرحواره‌های ناسازگار اولیه و سبک تبیینی (خوش‌بینی- بدبینی) با سرسختی روان‌شناختی«. پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد روانشناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر (عج).

 یوسفی، غلامحسین.)۱۳۷۳). چشمه­ی روشن، دیداری با شاعران، تهران: انتشارات علمی، چاپ پنج.

- Hewett R, Shantz A, Mundy J & Alfes K. (2018). « Attribution theories in Human Resource Management research: a review and research agenda». The International Journal of Human Resource Management, 29(1), 87-126.

 - Higgins N & Zumbo B. ( 2019). «An Individual Differences Measure of Attributions Affecting Helping Behavior». North American Journal of Psychology, 21( 1), 57-80.

 -Hu T & Zhang D. (2015). «The Relationship Between Attributional Style for Negative Outcomes and Depression». A Meta-Analysis Articlein Journal of Social and Clinical Psychology, 34(4), 304-321.

 - Kleiman E.M, Chiara A.M, Liu R, Jager-Hyman Sh, Choi J & Alloy L.(2017). « Optimism and well-being: A prospective multi-method and multi-dimensional examination of optimism as a resilience factor following the occurrence of stressful life events». Cogn Emot, 31(2), 269–283.

 23-Kogut E.(2016). «Adult attachment styles, self-efficacy, and causal attributional style for achievement-related failures». Learning and Individual Differences, 20, 64-72.

 24- Maiti A.(2017). «Out out brief candle! : The fragility of life and the theme of morality and melancholia in Omar Khyaam’s rubaiyat». International journal of English language literature in humanities, Volume V, Issue VIII, 484- 516.

 

 25- Sanjuán P, Arranz H & Castro A. (2012). «Pessimistic attributions and coping strategies as predictors of depressive symptoms in people with coronary heart disease». Journal of Health Psychology, 17, 886–895.