تحلیل سبکی داستان شیخ صنعان، براساس رویکرد نقش گرا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، شماره 50، دی 1400، صفحه 11-36   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.688632

نویسنده

خدیجه بهرامی رهنما^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

یکی از دیدگاه ­های شاخص در علم زبان­شناسی، نگرش سیستمی- نقش­گرا است که در آن زبان، ابزاری اجتماعی برای انتقال معناست. هلیدی، برجسته ­ترین نظریه ­­پرداز رویکرد نقش­گراست. او، در مورد نقش، دو مفهوم نقش ­های دستوری و زبانی را برای تحلیل یک بند درنظر می­ گیرد که دارای سه لایۀ معنایی مجزّا (اندیشگانی، متنی و بینافردی)، اما مرتبط است که آن­ها را فرانقش نامیده است که با استفاده از آن می ­توان، متون ادبی مختلف از جمله؛ منطق­ الطیر را مورد تحلیل قرار داد. از میان داستان­ های مختلف منطق ­الطیر، داستان شیخ صنعان، مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی ﻣﺴﺄله انواع فرایندها، انسجام ساختاری، غیر ساختاری و کارکرد بینافردی را در داستان شیخ صنعان مورد بررسی قرار داده است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که در فرانقش اندیشگانی، فرایند مادی، بیش از دیگر فرایندها در داستان به کار رفته است که مبیّن کنش ­های عینی و محسوس به کار رفته در داستان است. در فرانقش متنی-ساختاری، آغازگر ساده، بسامد بیشتری نسبت به آغازگرهای مرکب دارد و نیز، اغلب بندها، دارای آغازگر بی­نشان هستند. در انسجام دستوری، ادات ربط، در انسجام واژگانی-بازآیی، مولّفۀ تکرار و در انسجام واژگانی- باهم ­آیی،  با هم آیی متداعی بیشترین بسامد را در این داستان دارا هستند. در فرانقش بینافردی، وجه خبری، بسامد بیشتری نسبت به دیگر انواع وجه دارد و نیز اغلب بندها، دارای قطبیّت مثبت هستند.

کلیدواژه‌ها

هلیدی؛ شیخ صنعان؛ فرانقش اندیشگانی؛ فرانقش متنی؛ فرانقش بینافردی

مراجع

کتاب‌ها

آقاگل‌زاده، فردوس(1394) تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: مرکز.

پالمر، فرانک(1366) نگاهی تازه به معنی‌شناسی، ترجمه کوروش صفوی، تهران: مرکز.

تولان، مایکل(1383) درآمدی نقّادانه-زبان‌شناختی بر روایت، تهران: بنیاد سینمایی فارابی.

خلیلی جهان‌تیغ، مریم(1380) سیب جان، تهران: سخن.

شوالیه، ژان و گربران، آلن(1385) فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران: جیحون.

صفوی، کوروش(1387) درآمدی بر معنی‌شناسی، تهران: سوره مهر.

عطار نیشابوری، فریدالدین(1389)منطق‌الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

فرشیدورد، خسرو(1388) دستور مفصّل امروز، تهران: سخن.

لطفی‌پور ساعدی، کاظم(1385) درآمدی بر اصول و روش ترجمه، تهران: نشر دانشگاهی.

مهاجر، مهران و نبوی، محمد(1393) به‌سوی زبان‌شناسی شعر، تهران: آگه.

هلیدی، مایکل و حسن، رقیه(1393) زبان، بافت و متن، ترجمه محسن نوبخت، تهران: سیاه‌رود.

یارمحمدی، لطف‌الله(1383) گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.

مقاله‌ها

اعلایی، مریم(1388) بررسی فرانقش متنی کتاب‌های درسی علوم انسانی سازمان مطالعه و تدوین(سمت)، عیّار، ش22، صص 113-92.

اعلایی، مریم و همکاران(1389) بررسی تبادل معنا در کتاب‌های درسی علوم انسانی در چارچوب دستور نظام‌مند نقش‌گرای هلیدی از منظر فرانقش بینافردی(رویکرد نقش‌گرا)، پژوهش زبان وادبیات فارسی، شمارۀ 17، صص 233- 211.

شیبانی اقدم، اشرف و همکاران(1396) جهان‌بینی مولوی و کارکرد آیه‌ها و حدیث‌ها در دفتر اول مثنوی با تکیه بر نظام گذرایی، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارۀ 14، صص 145- 123.

صفوی، کوروش(1382) پژوهشی درباره باهم‌آیی واژگان در زبان فارسی، متن پژوهی ادبی، شمارۀ 78، صص13-1.

کاظمی، فروغ و افراشی، آزیتا(1392) بررسی انواع آغازگر در متون تخصصی فیزیک، فارسی و انگلیسی، از منظر فرانقش متنی نظریّه نقش‌گرای هلیدی، زبان‌پژوهی دانشگاه الزهرا(س)، شمارۀ 8، صص 204- 167.

محمّدیان، امیر و همکاران(1393)بررسی و تحلیل جمله‌های بیان کننده درد در زبان فارسی با استفاده از مدل هلیدی، زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، دانشگاه فردوسی مشهد، شمارۀ 10، صص 164- 143.

منابع لاتین

Bloor, T & Bloor, M (1997) The Functional Analysis of English A Halliday Approach, London: Arnold.

Eggins, S (2007) An Introduction to Function Grammar, London & New York: Rout ledge.

Fowler, R(1986) Linguistic Criticism, Oxford: Oxford University Press.

Halliday, M.A.K (2004) An Introduction to Functional Grammar, London: Edward Arnold.

Halliday, M.A.K &Hassan, R(1976) Cohesion in English, London: Longman.

Halliday, M.A.K & Matthisen, C (2004) An Introduction to Functional Grammar, Hodder Arnold: Britain.

Thompson, G (2004) Introducing Functional Grammar, London: Arnold.