سیاست تمرکزگرایی در سیاست‌نامه و قابوس‌نامه

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 16، شماره 43، خرداد 1398، صفحه 111-130   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

نجیبه هنرور^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.

چکیده

چکیده
     سیاست نامه، یکی از نظام‌مندترین کتاب‌های حکومت‌داری است که اندیشة علمی سیاسی خواجه نظام‌الملک طوسی به صورت تکنیک‌های قدرت در پنج بخش اصلی پادشاهی، وزارت، قضاوت، دیوان سالاری و لشگرداری مدوّن شده است که سلطان سلجوقی آن را سرلوحة حکومت‌داری خود قرار داد. قابوس‌نامة حکیم عنصرالمعالی نیز یکی از مهمّ‌ترین کتاب‌هایی است که آیین ملک‌داری در آن به روشن‌ترین وجهی بازتاب یافته است. آنچه که در عقاید نظام‌الملک مشاهده می‌شود، نوعی تمرکزگرایی همه جانبه است که در ظاهر، دوام سلطنت نیز به آن بستگی دارد. نتیجة یافته‌ها حاکی از آن ست که نظام‌الملک رابطة سلطان ایران و خلیفة بغداد را از نظر کسب مشروعیّت مذهبی اصلاح کرد و قوانین اداری بسیار دقیق و کاربردی و با ضمانت اجرایی، پایه‌ریزی کرد. خواجه نظام‌الملک اندیشمندی عملگرا است که در خصوص حکومت داری با عقایدش برشیوه‌های عملی انحصار قدرت تأکید دارد. وی با استفاده از دین و ارتش مطیع و اشراف توانست ساختار حکومتی مقتدر با مرکزیّت سلطان پایه‌ریزی کند. اندیشة عنصرالمعالی نیز در بیشتر موارد با نظام‌الملک مشترک است. در این تحقیق ابعاد مختلف تمرکزگرایی در سیاست نامه و قابوس‌نامه تطبیق و مورد نقد و ارزیابی قرارگرفت. یافته‌های تحقیق نشانگر این است که خواجه نظام‌الملک در حیطة تمرکزگرایی اندیشه‌های گسترده‌تری نسبت به حکیم عنصرالمعالی دارد.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: تمرکزگرایی؛ حکومت‌داری؛ سیاست‌نامه؛ نظام‌الملک طوسی؛ قابوس‌نامة عنصرالمعالی

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

1- قرآن کریم

2- نهج البلاغه

3- اصفهانی، محمّد، (1364)، دستور الوزراء، تصحیح رضا انزابی نژاد، تهران : انتشارات امیر کبیر.

4- افلاطون ، (1386)، جمهوری، ترجمة فؤاد رحمانی، تهران : شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

5- انصاری، عبد الرّحمن، (1375)، مدخل از دائرة المعارف تشیّع، جلد ششم، تهران: نشر شهیدسعید مجعّی، دیبا.

6- انوری، حسن، (1355)، اصطلاحات دیوانی دورة غزنوی و سلجوقی، تهران : طهوری.

7- بروجردی، لیلی (1377)، مجموعه مقالات هشتمین سمینار امام خمینی(ره)، تهران: مؤسّسة چاپ و نشر عروج.

8- حسینی، صدر الدّین، (1382)، اخبار دولت سلجوقی، ترجمة جلیل نظری، فیروزآباد : انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی فیروز آباد.

9- جناتی، اشرف، (1377)، مجموعه مقالات هشتمین سمینار امام خمینی(ره)، تهران: مؤسّسة چاپ و نشر عروج.

10- راوندی، محمّد، (1363)، راحة الصّدور و آیة السّرور، به محمّد اقبال، با حواشی مجتبی مینوی، تهران: امیر کبیر.

11- ردایی الآملی، حسین، (1386)، نهج الفصاحة، قم : نسیم حیات.

12- زرّین‌کوب، عبد الحسین، (1386)، فرار از مدرسه، تهران: انتشارات امیر کبیر.

13- سعدی، مصلح الدّین، (1372)، بوستان، تصحیح غلام حسین یوسفی ، تهران: انتشارات خوارزمی.

14- سعیدیان، عبدالحسین، (1386)، دائرةالمعارف بزرگ نو، جلد سوم، تهران: انتشارات علم و زندگی (ایمان).

15- سمرقندی، محمّد، (1349)، اغراض السیاسة فی اعراض الرّیاسة، تصحیح جعفر شعار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

16- شمیم، علی‌اصغر، (1371)، تاریخ ایران در دورة سلطنت قاجار، تهران: جاپ و انتشارات علمی.

17- صفی، امید، (1389)، سیاست دانش درجهان اسلام، ترجمة مجتبی فاضلی، تهران: پژوهشکدة مطالعات فرهنگی واجتماعی.

18- طباطبایی، سیّد جواد، (1375)، خواجه نظام‌الملک، تهران: انتشارات طرح نو.

19- عنصرالمعالی، وشمگیر، (1382)، قابوسنامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

20- غزّالی، محمّد، (1367)، نصیحة الملوک، تصحیح جلال‌الدّین همایی، تهران: انتشارات هما.

21- کلونزنر، کارلا، (1381)، دیوان سالاری در عهد سلجوقی، ترجمة یعقوب آژند، تهران: انتشارات امیرکبیر.

22- لمبتون، آ.ک.س، (1372)، تداوم و تحوّل در تاریخ میانه ایران، ترجمة یعقوب آژند، تهران: نشر نی.

23- معزّی، محمّد، (1386)، دیوان معزّی، تصحیح محمّدرضا قنبری، تهران: ناشر زوّار.

24- منشی، نصرالله، (1370)، کلیله، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

25- موسوی بجنوردی، کاظم، (1368)، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دوم، تهران: انتشارات دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

26- نظام‌الملک طوسی، حسن،  (1364)، سیاست‌نامه، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: کلالة خاور.

27- واعظی، عزّت الله، (1377)، مجموعه مقالات هشتمین سمینار امام خمینی(ره)، تهران : مؤسّسة چاپ و نشر عروج.

27- یوسفی، غلامحسین، (1376)، دیداری با اهل قلم، جلد اوّل، تهران: انتشارات علمی.

28- یوسفی، غلامحسین، (1373)، روان‌های روشن، تهران: انتشارات به نگار.