تأثیر تحولات کالبدی-فضایی سکونتگاه‌های روستایی پیرامون کلان‌شهر مشهد بر کیفیت زندگی روستاییان

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 12، دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 59، شهریور 1401، صفحه 449-470   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهدی جوانشیری¹؛ علی اکبر عنابستانی^{* 2}؛ حمداله سجاسی قیداری³

¹پژوهشگر پسادکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استاد گروه جغرافیای انسانی و آمایش، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

³دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

روش تحقیق در پژوهش حاضر توصیفی - تحلیلی و نوع آن ازنظر هدف، بنیادی است. برای جمع‌آوری اطلاعات از روش‌های‌ اسنادی و میدانی استفاده‌شده است. جامعه نمونه 28 روستای بالای 20 خانوار در مجموعه شهری مشهد می‌باشد که از طبقات مختلف جمعیتی و فواصل متفاوت با شهر مشهد انتخاب شدند. از مجموع 20083 خانوار در نقاط روستایی نمونه، با فرمول کوکران، حجم نمونه 377 خانوار به‌دست‌آمده این افراد با روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند. برای آزمودن مدل مفهومی پژوهش و بررسی تأثیر تحولات کالبدی-فضایی بر کیفیت زندگی از تکنیک حداقل مربعات جزئی و از نرم‌افزار Smart PLS، استفاده گردید. با توجه نتایج، ضرایب t بین متغیرهای اصلی پژوهش، بالای 58/2 بوده یعنی رابطه معنادار و مستقیم است؛ بدین ترتیب تحولات کالبدی- فضایی سکونتگاه‌های روستایی بر کیفیت زندگی روستاییان تأثیر مثبت و معناداری دارد که مقدار R2 نشان می‌دهد 4/96 درصد کیفیت زندگی با تحولات کالبدی- فضایی تبیین شده و تحولات فضایی با ضریب 97/0، تأثیر بیشتری بر کیفیت زندگی روستاییان داشته است. نتایج تحلیل فضایی با استفاده از مدل GWR مشخص نمود که ضریب تأثیر تحولات کالبدی- فضایی بر کیفیت زندگی روستایی در روستاهای شرقی ازجمله شرشر، سالارآباد، حسین‌آباد گزیند، شورک صبوری به حداکثر خود میرسد و درمجموع حدود 84/30 درصد روستاها و 74/34 درصد جمعیت روستایی منطقه موردمطالعه در پهنه تأثیرگذاری 928/0 تا 943/0 قرار دارند که 11 روستای نمونه نیز در این پهنه قرارگرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها

تحولات کالبدی-فضایی؛ سکونتگاه‌های روستایی؛ کیفیت زندگی؛ رگرسیون موزون جغرافیایی؛ مشهد

مراجع

اجزاء شکوهی، محمد؛ بوزرجمهری، خدیجه؛ ایستگلدی، مصطفی و مودودی، مهدی. (1392). بررسی اثرات گردشگری بر کیفیت زندگی جامعه میزبان نمونه مطالعاتی: شهر بندر ترکمن. فصلنامه فضای جغرافیایی، 14(47)، 125-101.

افراخته، حسن؛ عزیزپور، فرهاد و زمانی، محدثه. (1394). پیوندهای کلان‌شهری و تحولات کالبدی- فضایی روستاهای پیرامون مطالعه موردی: دهستان محمدآباد کرج . مسکن و محیط روستا، 34(150)، 125-110.  

امیر انتخابی، شهرام. (1392). تحول کالبدی فضایی روستاهای ساحلی گیلان (مطالعه موردی: حوزه زیباکنار). فصلنامه برنامه‌ریزی کالبدی- فضایی، 2(4)، 113-122.  

آمار، تیمور. (1392). تحلیل تحولات کالبدی سکونتگاه‌های روستایی استان گیلان به­منظور تدوین الگوی توسعه کالبدی. فصلنامه برنامه‌ریزی کالبدی- فضایی، 2(4)، 60-72.  

بارانی پسیان، وحید؛ نظریان، اصغر و مهدوی، مسعود. (1393). سنجش و تحلیل کیفیت زندگی خانوارهای روستایی با تأکید بر متغیرهای جمعیت شناختی مطالعه موردی: خانوارهای روستایی شهرستان عجب‌شیر . پژوهش‌های روستایی، 5(1)، 71-88.

بدری، سید علی؛ رضوانی، محمدرضا و قرنجیک، مجید. (1392). سنجش شاخص‌های ذهنی کیفیت زندگی در نواحی روستایی مطالعه‌ موردی: دهستان جعفربای جنوبی شهرستان ترکمن . جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 24(2)، 53-74.

بوستانی، داریوش؛ ابتکاری، محمد حسین و محمدپور، احمد. (1391). ارزیابی شاخص‌های کیفیت زندگی در نواحی روستایی کشور . نشریة راهبرد اجتماعی و فرهنگی، 1(4)، 167-194.

پورطاهری، مهدی؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا و فتاحی، احد الله. (1390). ارزیابی کیفیت زندگی در نواحی روستایی، (مطالعۀ موردی: دهستان خاوۀ شمالی، استان لرستان). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 43(76)، 33-13.

توکلی، جعفر و رزلانسری، اکرم. (1395). تحلیل اثرات کالبدی و اقتصادی طرح‌های هادی روستایی مورد: روستاهای شهرستان کرمانشاه. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 5(16)، 141-160.

حاتمی نژاد، حسین؛ منوچهری میاندوآب، ایوب؛ فرجی ملائی، امین و فرهادی، صامت. (1390). تحلیل کیفیت زندگی روستاهای ادغام‌شده در شهر- مطالعه موردی: شهر میاندوآب. مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای،  9(16)، 219-243.

حسین‌خواه، مریم؛ عرفانیان، مهدی و علیجانپور، احمد. (1395). مدل‌سازی آثار کاربری اراضی روی پارامترهای کیفیت آب با روش‌های رگرسیون چندمتغیره OLS و GWR در حوزه‌های آبخیز استان فارس. محیط‌شناسی، 42(2)، 313-353.

حسینی حاصل، صدیقه. (1389). بررسی تطبیقی روند تحولات کالبدی - فضایی سکونتگاه‌های روستایی پیرامون کلان‌شهر تهران (پس از انقلاب اسلامی) با تأکید بر مجموعه‌های روستایی کهریزک و رودبار قصران. رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

حیدری، اکبر؛ رهنما، محمد رحیم؛ شکوهی، محمد اجزا و خوارزمی، امید علی. (1395). تحلیل تحوّلات فضایی محیط‌زیست شهری در کلان‌شهر مشهد با استفاده از الگوی آینده‌پژوهی گام طبیعی . جغرافیا و پایداری محیط، 6(18)، 1-19.

خراسانی، محمد امین؛ حاجیلو، مهدی و ولی­زاده، زینب. (1394). سنجش و ارزیابی مؤلفه‌های کیفیت زندگی در روستاهای بخش مرکزی شهرستان خدابنده. پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، 3(8)، 65-78.

خواجه شاهکوهی، علیرضا و مینایی، فهیمه. (1393). بررسی تطبیقی کیفیت زندگی در شهرهای گردشگری و غیر گردشگری (مطالعۀ‌ موردی: شاندیز و چناران). برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، 3(10)، 64-49.

دانایی، علی؛ ولی‌ شریعت‌پناهی، مجید و مهدوی، مسعود. (1396). تحلیل نقش شاخص‌های (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی) کیفیت زندگی در توسعه پایدار روستایی (مطالعه موردی: دهستان بهمئی گرمسیری، شهرستان بهمئی از توابع استان کهگیلویه و بویراحمد). فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 14(53)، 71-92.

دانایی، علی؛ ولی‌ شریعت‌پناهی، مجید و مهدوی، مسعود. (1397). سنجش ‌کیفیت ‌زندگی ‌در ‌نواحی ‌روستایی (دهستان ‌بهمئی ‌گرمسیری ‌جنوبی ‌در ‌شهرستان ‌بهمئی ‌از ‌توابع ‌استان ‌کهگیلویه ‌و ‌بویراحمد). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 50(3)، 747-727.

دربان‌آستانه، علیرضا و محمودی، منیژه. (1395). ارزیابی کیفیت زندگی در روستا-شهرهای جدید مطالعه‌ی موردی: شهر بانوره. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 14(42)، 119-219.

ذکاوت، کامران. (1390). جایگاه سازمان فضایی در طراحی شهری. نشریه صفه، 21(54)، 107-122.

رحمانی، آرش؛ نظری ولی­الله و طاهرخانی، رضا. (1395). بررسی کیفیت محیط شهری و تأثیر آن در ارتقاء میزان رضایتمندی شهروندان (نمونه موردی: شهر رودهن). پژوهش اجتماعی، 9(33)، 154-135.

رحمانی، بیژن؛ سعیدی راد، مجید و جلالی، مهسا. (1395). تحولات ساختاری –کارکردی مسکن سکونتگاه‌های روستایی پیرامون شهر اشترینان . فصل‌نامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، 8(28)، 147-171.

رضوانی، محمدرضا؛ بدری، سید علی؛ سپهوند، فرخنده و اکبریان رونیزی، سعیدرضا. (1391). گردشگری خانه‌های دوم و اثرات آن بر بهبود کیفیت زندگی ساکنان روستایی – مطالعه موردی: بخش رودبار قصران، شهرستان شمیرانات. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 4(13)، 23-40.

رضوانی، محمدرضا؛ منصوریان، حسین و احمدی، فاطمه. (1389). ارتقای روستاها به شهر و نقش آن در بهبود کیفیت زندگی ساکنان محلی (مطالعه موردی: شهرهای فیروزآباد و صاحب در استان‌های لرستان و کردستان). پژوهش‌های روستایی، 1(1)، 33-65.

رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا؛ فتاحی، احد الله و حاجی­پور، مجتبی. (1389). ارزیابی توزیع فضایی کیفیت زندگی در مناطق روستایی- مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان دلفان . پژوهش‌های روستایی، 1(1)، 33-65.

زنگنه شهرکی، سعید؛ گلین شریف ادینی، جواد؛ حسن‌زاده، داود و سالاری مقدم، زهرا. (1393). تحلیل فضایی کیفیت زندگی در سکونتگاه‎های غیررسمی منطقۀ کلان‌شهری تهران (مطالعۀ موردی: اسلام‎آباد، صالح‎آباد). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 46(1)، 196-177.

سجاسی قیداری، حمدالله. (1395). ارزیابی اثرات اجرای طرح‌ هادی بر کیفیت محیطی در مناطق روستایی (مطالعه موردی: شهرستان رامیان- دهستان فندرسک شمالی و جنوبی) . نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، 20(57)، 173-151.

سجاسی قیداری، حمدالله؛ شایان، حمید؛ نوربخش رزمی، زهرا. (1394). تحلیل نقش کارآفرینی فعالیت‌های غیر کشاورزی در ارتقاء کیفیت زندگی روستاییان مورد: روستاهای بخش شاندیز شهرستان بینالود. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 4(12)، 55-76.

سرتیپی پور، محسن. (1392). مروری بر تحولات بهسازی مسکن روستایی و چشم‌انداز آتی. مسکن و محیط روستا، 31(140)، 3-12.

سروش مهر، هما؛ اعظمی، موسی؛ یعقوبی، احمد؛ و مهرگان، ناد. (1396). ارزیابی کیفیت زندگی روستایی در ایران بر اساس منطق فازی. رفاه اجتماعی. 17(65)، 69102.

سعیدی، عباس و سلطانی، ریحانه. (1383). نقش پیوندهای کلان‌شهری در تحول کالبدی – فضایی روستاهای پیرامونی، نمونه: روستاهای حصار در حوزه کلان‌شهر مشهد. مجله جغرافیا، 2(3)، 35-49.

سعیدی، عباس و حسینی حاصل، صدیقه. (1386). ادغام کلان‌شهری سکونتگاه‌های روستایی با نگاهی به کلان‌شهر تهران و پیرامون . جغرافیا (نشریه انجمن جغرافیایی ایران)، 5(12 و 13)، 7-18.

سعیدی، عباس؛ رحمانی فضلی، عبدالرضا و احمدی، منیژه. (1393). الحاق شهری سکونتگاه‌های روستایی پیرامون شهر زنجان (مورد روستاهای سایان و گاوازنگ). مسکن و محیط روستا، 33(145)، 16-3.

شاهرخی ساردو، صالح؛ نوری‏ پور، مهدی و پدرام، پیمان. (1395). ارزیابی کیفیت زندگی مناطق روستایی با استفاده از تاکسونومی عددی (موردمطالعه: دهستان اسفندقه، شهرستان جیرفت). علوم ترویج و آموزش کشاورزی، 11(2)، 31-47.

صادقی، محمدعلی؛ سعیدی، عباس؛ منشی‌زاده، رحمت‌الله و عزیزپور، فرهاد (1397). روند تحول کالبدی- فضایی روستاهای پیرامون شهر کاشان طی دورۀ زمانی 1395-1355. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، 8(29)، 19-36.

عزیزپور، فرهاد. (۱۳۹۵). مدرنیته و تحول کالبدی - فضایی سکونتگاه‌های روستایی ایران. مسکن و محیط روستا، 35(155)، 37-50.

عسگری، علی. (1390). تحلیل‌های آمار فضایی باArcGIS . تهران: انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.

عنابستانی، علی‌اکبر و جوانشیری، مهدی. (۱۳۹۶). تأثیر کلان‌شهر مشهد بر تحولات کالبدی فضایی روستاهای پیرامونی. اولین کنفرانس بین‌المللی و هشتمین کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری، مشهد، شورای اسلامی شهر مشهد- دانشگاه فردوسی مشهد- شهرداری و مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.

عنابستانی، علی‌اکبر و محمودی، حمیده. (1395). بررسی تأثیر گردشگری مذهبی بر ارتقاء کیفیت زندگی روستاییان (مطالعه موردی: حوزه نفوذ گردشگاهی شهر مشهد). برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری 5(18)، 118-97.

عنابستانی، علی‌اکبر و وزیری، سمیه. (1390). تحلیل آثار اجتماعی، اقتصادی و کالبدی ICT در توسعه نواحی روستایی (مطالعه موردی: شهرستان گرگان). پژوهش‌های روستایی، 2(5)، 213-187.

عنابستانی، علی‌اکبر؛ روستا، مجتبی؛ محمدی، سید عبدالرضا و رفیعیان، سجاد (1394). تحلیل فضایی عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های روستایی (نمونه: بخش سیمکان-شهرستان جهرم) . برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 5(8)، 85-99.

عینالی، جمشید؛ رابط، علی رضا و رفیعی، ثریا. (1394). نقش مقاوم‌سازی مسکن روستایی در بهبود کیفیت زندگی ساکنین، مطالعه موردی: دهستان سجاسرود- شهرستان خدابنده. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 5(17)، 83-98.

فرجی سبکبار، حسنعلی؛ باغیانی، حمیدرضا و نورانی، حمیده. (1390). نقش گردشگری جنگ در ارتقای کیفیت زندگی ساکنان شهری مناطق جنگیِ استان خوزستان، با استفاده از مدل TOPSIS. برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا، 1(2)، 94-83.

قدمی، مصطفی؛ و یوسفیان، پریناز. (1393).‌ تحلیلی بر تغییرات ساختار فضایی شهر اصفهان با گریزی بر آلودگی هوا. فصلنامه ساختار و کارکرد شهری، 2(8)، 63-86.

قراگوزلو، هادی؛ عیسی لو، علی اصغر و گراوند، فرزاد. (1393). ارزیابی اثرات کالبدی- فضایی جابه‌جایی در سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: دهستان ملاوی، شهرستان پلدختر) . فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 4(16)، 136-125.

لطفی نیا، محمدتقی. (۱۳۹۴). نقش خانه‌های گردشگری بر تحولات کالبدی روستایی شهرستان رودسر. دومین کنفرانس بین‌المللی یافته‌های نوین در علوم کشاورزی، منابع طبیعی و محیط‌زیست، تهران، انجمن توسعه و ترویج علوم و فنون بنیادین.

محمودی، عادل. (1390). تحلیل تطبیقی شاخص‌های کیفیت زندگی در محلات فرسوده درون‌شهری- نمونه موردی: محله‌های خانی‌آباد و شوش منطقه 12 شهر تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.

منتظری، مرجان؛ جهانشاهلو، لعلا و ماجدی، حمید. (1396). تحولات ساختار کالبدی- فضایی شهر یزد و عوامل مؤثر بر آن. مطالعات محیطی هفت حصار، 6(21)، 27-42.

منشی‌زاده، رحمت الله و صادقی، مظفر. (1389). تحولات فضایی روستاهای پیرامون شهر با تأکید بر تعامل روستا– شهری (مورد: روستاهای پیرامون شهر نورآباد ممسنی). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 5(12)، 137-117.

مهندسان مشاور فرنهاد. (1384). طرح ناحیه مشهد و تعیین محدوده مجموعه شهری مشهد. وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان مسکن و شهرسازی خراسان رضوی.

Abdul-Hakim, R., Abdul-Razak, N. A., & Ismail, R. (2010). Does social capital reduce poverty? A case study of rural households in Terengganu, Malaysia. European journal of social sciences, 14(4), 556-566.‏

Amaro, S., & Duarte, P. (2016, May). Modelling formative second order constructs in PLS. In European Conference on Research Methodology for Business and Management Studies (pp. 19-27). Academic Conferences International Limited.‏

Bień, B., & Bień-Barkowska, K. (2016). Objective drivers of subjective well-being in geriatric inpatients: mobility function and level of education are general predictors of self-evaluated health, feeling of loneliness, and severity of depression symptoms. Quality of Life Research, 25(12), 3047-3056

Costanza, R., Fisher, B., Ali, S., Beer, C., Bond, L., Boumans, R., ... & Gayer, D. E. (2007). Quality of life: An approach integrating opportunities, human needs, and subjective well-being. Ecological economics, 61(2-3), 267-276.‏

Darban Astaneh, A.R., & Mahmoudi, M. (2016). Evaluation of Quality of Life in Rural New Towns Case Study: Banura City. Journal of Geography and Development, 14(42), 219-199.

Dubovyk, O., Sliuzas, R., & Flacke, J. (2010). Spatio-temporal analysis of ISs development: A case study of Istanbul, Turkey.‏

Epley, D. R., & Menon, M. (2008). A method of assembling cross-sectional indicators into a community quality of life. Social Indicators Research, 88(2), 281-296.‏

Fotheringham, A. S., Brunsdon, C., & Charlton, M. (2003). Geographically weighted regression: the analysis of spatially varying relationships. John Wiley & Sons.‏

George, D., & Mallery, P. (2003). SPSS for Windows step by step: A simple guide and reference (4^th Ed.). Boston: Allyn & Bacon.

Hammer, J., & Spears, D. (2016). Village sanitation and child health: Effects and external validity in a randomized field experiment in rural India. Journal of health economics, 48, 135-148.

Helliwell, J., Layard, R., & Sachs, J. (2016). World Happiness Report 2016. Vol. I, New York: Sus tainable Development Solutions Network.

Hogan, M. C., Foreman, K. J., Naghavi, M., Ahn, S. Y., Wang, M., Makela, S. M., ... & Murray, C. J. (2010). Maternal mortality for 181 countries, 1980–2008: a systematic analysis of progress towards Millennium Development Goal 5. The lancet, 375(9726), 1609-1623.‏

Hsu, C. H., & Huang, S. S. (2016). Reconfiguring Chinese cultural values and their tourism implications. Tourism Management, 54, 230-242.‏

Hu, Z., & Lo, C. P. (2007). Modeling urban growth in Atlanta using logistic regression. Computers, Environment and Urban Systems, 31(6), 667-688.‏

Huang, B., Zhang, L., & Wu, B. (2009). Spatiotemporal analysis of rural–urban land conversion. International Journal of Geographical Information Science, 23(3), 379-398.‏

Hulland, J. (1999). Use of partial least squares (PLS) in strategic management research: A review of four recent studies. Strategic Management Journal, 20(2), 195-204.

Ishizawa, H., & Stevens, G. (2007). Non-english language neighborhoods in Chicago, Illinois: 2000. Social Science Research, 36(3), 1042-1064.‏

Keles, R. (2012). The quality of life and the environment. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 35, 23-32.

Liang, Z. X., & Hui, T. K. (2016). Residents’ quality of life and attitudes toward tourism development in China. Tourism Management, 57, 56-67.‏

Massam, b.h., (2002). Quality of life: public planning and private. Progress in planning, (58), 141-227

Mbaiwa, J. E. (2011). Changes on traditional livelihood activities and lifestyles caused by tourism development in the Okavango Delta, Botswana. Tourism Management, 32(5), 1050-1060.‏

Nilsson, J., Rana, A. M., & Kabir, Z. N. (2006). Social capital and quality of life in old age: results from a cross-sectional study in rural Bangladesh. Journal of aging and Health, 18(3), 419-434.‏

Schumacker. R. E., & lomax, R. G. (2011). A beginner's guide to structural equation modeling (Lawrence, E. (Eds.)., Vol. 18). London: psychology press.

Uysal, M., Sirgy, M. J., Woo, E., & Kim, H. L. (2016). Quality of life (QOL) and well-being research in tourism. Tourism Management, 53, 244-261.‏

Vinzi, V. E., Trinchera, L., & Amato, S. (2010). PLS path modeling: from foundations to recent developments and open issues for model assessment and improvement. In Handbook of partial least squares (pp. 47-82). Springer, Berlin, Heidelberg.

Wang, Q., Ni, J., & Tenhunen, J. (2005). Application of a geographically‐weighted regression analysis to estimate net primary production of Chinese forest ecosystems. Global ecology and biogeography, 14(4), 379-393.‏

Wiedmann, F., Salama, A. M., & Thierstein, A. (2012). Urban evolution of the city of Doha: An investigation into the impact of economic transformations on urban structures. METU Journal of the Faculty of Architecture, 29(2), 35-61.‏

Woo, E., Uysal, M., & Sirgy, M. J. (2018). Tourism impact and stakeholders’ quality of life. Journal of Hospitality & Tourism Research, 42(2), 260-286.‏

Yamauchi, T., Umezaki, M., & Ohtsuka, R. (2001). Influence of urbanisation on physical activity and dietary changes in Huli-speaking population: a comparative study of village dwellers and migrants in urban settlements. The British journal of nutrition, 85(1), 65.