بررسی بازنویسی و بازآفرینی تلمیحات اساطیری- تاریخی پیش از اسلام در دیوان خاقانی و پنج‌گنج نظامی

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 18، شماره 52، شهریور 1400، صفحه 67-88   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ملیحه متغیر¹؛ عطا محمد رادمنش^{* 2}؛ مرتضی رشیدی آشجردی³

¹دانشجوی دکترای گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

²گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران.

چکیده

چکیده
نظامی و خاقانی به‌ عنوان دو شاعر شاخص سبک آذربایجانی به سبب علاقة ممدوحان به شاهان اساطیری و تاریخی و دلبستگی شخصی به داستان‌های کهن ایران باستان به‌ صورت چشمگیری از تلمیحات اساطیری- تاریخی ایرانی پیش از اسلام در اشعار خویش استفاده کرده‌اند. در این مقاله، به‌ منظور نشان‌دادن این امر، به بررسی و تحلیل چگونگی به ‌کارگیری تلمیحات اساطیری- تاریخی ایرانی پیش از اسلام در دیوان خاقانی و پنج‌گنج نظامی و مقایسة دخل و تصرّفات هر یک از آنها در تلمیحات پرداخته شده است. نگارندگان در این نوشتار که به روش توصیفی- تحلیلی نوشته شده است، مشخّص کرده‌اند که خاقانی با هنرنمایی خاصّ خویش که در قالب ترکیبات واژگانی یا زیبایی‌شناسی ادبی یا دقت در مضامین ابیات ایجاد کرده، در هفت مورد به «بازنویسی» تلمیحات دیوانش دست زده است و از طرفی، نظامی نیز داستان‌های «شیرین»، «فرهاد» و «بهرام گور» را نسبت به آثار پیش از خود به نوعی «بازآفرینی» کرده است.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: بازنویسی؛ بازآفرینی؛ خاقانی؛ نظامی؛ تلمیحات اساطیری- تاریخی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد 99.pdf

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

الف: کتب

• ابن بلخی، جلال الدّین محمّد، (1385)، فارسنامه، به کوشش وحید دامغانی، تهران: موسّسۀ مطبوعاتی فراهانی.
• ابن‌بابویه، محمّد، (1372)، عیون اخبارالرّضا، حمیدرضا مستفید و علی‌اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق.
• اردلان جوان، علی، (1373)، تجلّی شاعرانة اساطیر و روایات تاریخی و مذهبی در اشعار خاقانی، مشهد: آستان قدس رضوی.
• بلعمی، ابوعلی، (1353)، تاریخ بلعمی، به تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: زوار.
• ب‍ن‍اک‍ت‍ی‌، داوود ب‍ن‌ م‍ح‍م‍ّد، (1378)، تاریخ بناکتی، به کوشش جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملّی.
• بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418)، تفسیر بیضاوی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
• ثعالبی نیشابوری، عبدالملک، (1368)، تاریخ ثعالبی، ترجمة محمّد فضائلی، تهران: نقره.
• جاحظ، عمروبن‌بحر، (2002)، ال‍م‍ح‍اس‍ن‌ و الاض‍داد، علی بوملحم، بیروت: دارالمکتبه الهلال.
• حبیبی، عبدالحی، (1363)، تاریخ گردیزی، تهران: دنیای کتاب.
• خاقانی، بدیل‌بن‌علی، (1382)، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، تهران: زوّار.
• خواجه نظام الملک (1379)، گزیدة سیاستنامه، انتخاب و شرح جعفر شعار، تهران: قطره.
• دهخدا، علی اکبر، (1377)، لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.
• دینوری، ابوحنیفه احمد، (1368)، اخبار الطوال، مترجم محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی.
• زرّین کوب، عبدالحسین، (1372)، پیر گنجه در جستجوی ناکجا آباد، تهران: سخن.
• ش‍اد، م‍ح‍م‍ّد پ‍ادش‍اه‌، (1337)، ف‍ره‍ن‍گ‌ آن‍ن‍دراج‌، زی‍ر ن‍ظر م‍ح‍م‍ّد دب‍ی‍رس‍ی‍اق‍ی‌، تهران: خیّام.
• شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا (1368)، شاعر آینه‌ها، تهران: آگه.
• شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا، (1391)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگه.
• شمیسا، سیروس، (1389)، فرهنگ تلمیحات، تهران: میترا.
• صفا، ذبیح الله (1339)، تاریخ ادبیّات در ایران، تهران: ابن‌سینا.
• طبری، محمّد بن جریر، (1388)، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
• عادل، محمّدرضا، (1372)، فرهنگ جامع نام‌های شاهنامه، تهران: نشر صدوق.
• فردوسی، ابوالقاسم، (1381)، شاهنامة فردوسی، تهران: قطره.
• مجمل التواریخ و القصص، (1383)، به تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: دنیای کتاب.
• محمّدی، محمّدحسین، (1374)، فرهنگ تلمیحات شعر فارسی، تهران: میترا.
• معین، محمّد، (1379)، فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر.
• نظامی گنجوی، الیاس، (1378)، کلیّات حکیم نظامی گنجوی، به تصحیح وحید دستگردی، تهران: شهرزاد.
• نفیسی، علی اکبر، (1343)، فرهنگ نفیسی، تهران: خیّام.

 

ب- مقالات

• آیدنلو، سجّاد، (1383)، «نکته‌هایی دربارة تلمیحات شاهنامه‌ای خاقانی»، پژوهش‌های ادبی، شمارة 4، صص: 7-36.
• _______، (1395)، غیبت بهرام گور، شعرپژوهی، سال هشتم، شمارة دوم، پیاپی 28، صص: 27-60.
• ابوالقاسمی، مریم؛ آرزومند لیالکل، مصطفی، (1390)، بررسی شخصیّت‌‌ فرهاد از واقعیّت تا افسانه، مجلة تاریخ ادبیّات، شمارة 3/66، صص: 5-22.
• اقبالی، ابراهیم (1383)، مقایسة داستان خسرو و شیرین فردوسی با نظامی، دوفصلنامة پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دورة جدید، شمارة سوم، صص: 125-136.
• اسدی، سلمان، (1384)، سیر فرهاد در ادبیّات فارسی و ترکی، سخن عشق 27و28، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صص: 25-33.
• پناهی، نعمت‌الله (1384)، «شخصیّت‌‌ شیرین در منظومة خسرو و شیرین نظامی»، نامة پارسی، سال دهم، شمارة 4، صص: 33-56.
• حسن‌زاده دستجردی، افسانه، (1391)، «نقد و تحلیل منطق داستانی بهرام گور در شاهنامه و متون تاریخی»، نقد ادبی، شمارة 2، صص: 127-146.
• حسینی، مریم، (1387)، «بررسی تطبیقی سیمای زن در آثار خاقانی و نظامی»، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارۀ 23، صص: 89-110.
• محمودی، محمّدعلی؛ فرزاد شفیعی‌؛ یعقوب فولادی، (1391)، «حیات تاریخی ایزدبانوی آناهیتا در شیرین و شکر نظامی»، زبان و ادب فارسی، شمارة 226، صص: 109-132.