تحلیل دو مسئله شناخت و مسئولیت در برابر خداوند و «دیگری»: مطالعه تطبیقی بین علامه طباطبایی و لویناس

 پژوهشهای معرفت شناختی

دوره 11، شماره 23، شهریور 1401، صفحه 7-23   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حامده راستایی^{* 1}؛ احد فرامرز قراملکی²

¹دانشجوی پسا دکترای فلسفه دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، تهران ، ایران

²استاد گروه فلسفه دانشکده الهیات دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

مسأله این تحقیق بررسی سه مسئله شناخت و مسئولیت در برابر خداوند و «دیگری» و پاسخگو بودن آنها، بر اساس رویکرد علامه طباطبایی و لویناس است. روش این مطالعه، تطبیقی و تحلیل مواضع وفاق و خلاف این دو دیدگاه است. از دیدگاه علامه طباطبایی، حق تعالی بی‌کران و آدمی کرانمنمد است و شناخت کنه ذاتِ حق تعالی میسر نیست. مسئولیت در قبال حق تعالی نیز محور سایر مسئولیت‌ها در قبال دیگران است و سرّ این مسئولیت ریشه در فقر و وابستگی ذاتی انسان دارد. این مسئولیت هرچند اختیاری می‌باشد، اما اختیاری است که آدمی مجبور به پذیرش آن است. باتوجه به مالکیت مطلقه خداوند، هیچ کس را یارای مواخذه او نیست. از منظر لویناس نیز کشف هویت «دیگری» با شناخت مفهومی امکان‌پذیر نیست. قوام سوژه وابسته به «دیگری» است و در قبال او مسئولیتی نامتناهی دارد. مسئولیتی که سوژه در پذیرش آن کاملا منفعل و همچون گروگانی است که حق مواخذه «دیگری» را ندارد. علی‌رغم اختلافاتی که میان خصوصیات خدا و «دیگری» وجود دارد، می‌توان بین این دو مسئله تناظری تنگاتنگ برقرار نمود.

کلیدواژه‌ها

خدا؛ «دیگری»؛ علامه طباطبایی؛ لویناس؛ مسئولیت

مراجع

قرآن کریم.

ابن‌عاشور، محمد الطاهر، (1984)، التحریر و التنویر، تونس: الدار التونسیة للنشر.

آدینه، روح‌الله (1398)، «بررسی خداشناسی از منظر وحی با تاکید بر المیزان»، آیین حکمت، ش39.

بیضاوى عبدالله بن عمر (1418ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏، تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلى، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.

جصاص، احمد بن على (1405ق)، احکام القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.

خاری آرانی، مجید و اکبر رهنما و مهدی سبحانی‌نژاد (1399)، «بررسی تطبیقی مبانی فلسفی تربیت اخلاقی از دیدگاه علامه طباطبایی و لویناس»، پژوهش در مسایل تعلیم و تربیت اسلامی، ش48، پاییز.

خبازی کناری، مهدی و صفا سبطی (1395)، «مسئولیت دربرابر مرگ دیگری: بنیاد سوژه در فلسفة لویناس»، غرب‌شناسی بنیادی، پاییز و زمستان.

دکارت، رنه (1369)، تأملات در فلسفه اولی، ترجمه احمد احمدی، چ2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

زمخشرى، محمود، (1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، چ3، بیروت: دار الکتاب العربی‏.

قطب‌الدین شیرازی‌، محمودبن مسعود (1383)، شرح حکمة الاشراق سهروردی‌، به اهتمام عبدالله نورانی‌، مهدی محقق‌، تهران‌: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی‌.

صدرالدین شیرازی، محمد‏ (1419ق)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، الطبعة الاربعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

طباطبایی، محمدحسین (1383)، شرح گلشن راز شیخ محمود شبستری، تدوین و بازنویسی علی سعادت‌پرور، تهران: احیاء کتاب.

------------ (1417ق)، المیزان فى تفسیر القرآن‏، چ 5، قم:‌ دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏.

------------ (1371)، المیزان فى تفسیر القرآن‏، چ2، قم:‌ اسماعیلیان‏.

------------ (1416)، نهایة الحکمة، قم: موسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

طبرسى، فضل بن حسن (1372)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، چ3، تهران: انتشارات ناصر خسرو.

طوسى، الخواجه نصیرالدین، (1375)، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات،‏ چ1، قم، نشر البلاغة.

فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب، چ3، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.

قربانی، اکبر (1388)، «بررسی و تحلیل دیدگاه علامه در باب سخن گفتن از خدا»، اندیشه نوین دینی، ش18، پاییز.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ط2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

مصباح یزدى، محمدتقى (1382)، بر درگاه دوست: شرح فرازهایى از دعاى ابوحمزه ثمالى، افتتاح و مکارم الاخلاق، تحقیق و نگارش: عباس قاسمیان، چ4، قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى.

 ------------ (1393)، خداشناسی در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

مصطفوی، حسن (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌، 1368.

نیشا‌بوری، اسما‌عیل‌ بن‌ احمد (1422ق)، وجوه‌ القرآن‌، مشهد: مجمع‌ البحوث‌ الاسلامیة‌.

Kant, Immanuel (1996). Critiqe of Pure reason, translated by Werners S. Pluhar, Cambridge: Hacket Publishing company.

Kaufman, Arnold S. (2006). “responsibility, moral and legal”, in Encyclopedia of Philosophy, eds. Paul Edwards and Donald M Borchert, V.8, 2nd edition,  Macmillan: Thomson.

Levinas, Emmanuel (1969). Totality and Infinity: an essay on exteriority, Trans. Alphonso, Lingis, Pittsburgh: Duquesne University Press.

 -------------- (1985). Ethics and Infinity, trans. Richard A. Cohen, Pittsburgh: Duquesne University Press.

-------------(1998). Otherwise than being or Beyond essence, trans. Alphonso Lingis, Pittsburgh, Pennsylvania: Duquesne University Press.