تحلیل مبانی فقهی مسئولیت کیفری دولت‌ها

تحقیقات حقوقی بین المللی

مقاله 7، دوره 15، شماره 56، شهریور 1401، صفحه 129-150   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/alr.2022.1953046.2298

نویسندگان

محمود محمدی جُرجافکی¹؛ روح الله افضلی گروه^{* 2}؛ مجید خزاعی³

¹دانشجوی دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران. رایانامه: [e-mail]

²استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران. (نویسنده مسئول). رایانامه: [e-mail]

³استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران. رایانامه:[e-mail]

چکیده

زمینه و هدف: در فقه اسلامی تصریحی در مورد مسئولیت کیفری دولت‌ به عنوان شخص حقوقی وجود ندارد و صرفاً در آثار برخی فقهای عظام مباحثی در باب اثبات شخصیت حقوقی نهادهایی همچون وقف، بیت‌المال و دولت ذکر شده است؛ لکن با استفاده از منطق استنباط، می‌توان دلایل متقنی با پشتوانه فقهی مستحکم برای این موضوع ارائه نمود. نگارندگان در این مقاله در پی پاسخ‌گویی به این مسأله هستند که انتصاب مسئولیت کیفری به دولت‌ها بر کدام مبانی فقهی استوار است؟
روش: پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.
یافته‌ها و نتایج: نگارندگان ضمن گونه‌شناسی جرایم دولتی و بیان پذیرش شخصیت حقوقی دولت در فقه اسلامی و همچنین پذیرش قابلیت انتساب مسئولیت کیفری به دولت‌ها، به مبانی فقهی عام نظیر کتاب و سنت و مبانی فقهی خاص شامل قاعده التّعزیر لکلّ عملٍ محرّمٍ، عاقلۀ الامام، قائم مقامی دولت، قاعده مصلحت، قاعده لایُبطل دمُ امرءٍ مسلم، مسئولیت ناشی از رفتارشخص غیر، قاعده حفظ نظام، عدالت کیفری و در نهایت سیره عقلا پرداخته‌اند و نتایج پژوهش مؤید این مطلب هستند که مسئولیت کیفری دولت‌ها-که در تحولات قوانین کیفری بعد از سال 1392 تقنین شده‌اند- از منظر فقه اسلامی نیز دارای اعتبار و مشروعیت است.

کلیدواژه‌ها

مسئولیت کیفری دولت‌ها؛ جرایم دولتی؛ اشخاص حقوقی؛ فقه حکومتی؛ قواعد فقهی

مراجع

منابع

 * قرآن کریم.

- ابن اثیر، علی بن محمد. (1415). الکامل فی التاریخ. چاپ 6. دارالکتب العلمیه.

- ابن ادریس، محمدبن احمد. (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. چاپ 2. مؤسسۀ النشر الاسلامی.

- ابی‌داود، سلیمان بن الاشعث. (1420). سنن ابی داود. چاپ 3. دارالحدیث.

- بحرالعلوم، سید محمد. (1420). بلغۀ الفقیهه. چاپ 5. نشر مکتب الحاذق.

- احمدی روئین، سید جمال. (1391). بررسی فقهی حقوقی جرایم دولت (قوه مجریه).[ پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد].

- اسدی، داود. (1388). اصول حاکم بر عدالت کیفری در حقوق موضوعه ایران. نظم و امنیت انتظامی، 2(4)، 78-55.

https://www.sid.ir/fa/JOURNAL/ViewPaper.aspx?id=128275

- انصاری، مرتضی. (1388). فرائدالاصول. چاپ 8. دارالعلم.

- ایروانی، محمدباقر. (1429). دروس التمهیدیّة فی‌الفقه الإستدلالی. چاپ 3. المرکز العالمی للدّراسات الإسلامیة.

- آزادفر، محمد صادق. (1394). مبانی فقهی و آثار قابلیت انتساب مسئولیت کیفری به اشخاص حقوقی.[پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه معارف اسلامی].

- آقایی‌نیا، حسین؛ رستمی، هادی. (1397). جرایم علیه اموال و مالکیت. چاپ 1. میزان.

- پاکتچی، احمد. (1385). مکاتب فقه امامی ایران. چاپ 3. دانشگاه امام صادق (ع).

- تمیمی آمدی، عبدالواحد. (1389). غررالحکم و دررالکلم، تحقیق مصطفی درایتی. دفتر تبلیغات اسلامی.

-تیموری‌زاده، مجتبی. (1380). شخصیت حقوقی شرکت‌ها در حقوق ایران و انگلیس.[پایان‌نامه کارشناسی ارشد].

- جلالیان، عسکر. (1390). مسئولیت کیفری دولت‌ها در نقض قواعد بین‌الملل محیط‌زیست. [رساله دکتری دانشگاه پیام‌نور].

- جوادی آملی، عبدالله. (1394). نسبت دین و دنیا: بررسی و نقد نظریه سکولاریسم. چاپ 8. اسراء.

- حیدرزاده الهام؛ مظفری‌زاده، سجاد. (1392). پیشگیری از جرایم زیست‌محیطی. اخلاق زیستی، 3(7): 180 - 159.

https://journals.sbmu.ac.ir/be/article/view/13979

- خوری شرتونی، سعید (1438). أقرب المــوارد. رشیدیه.

- خویی، سید ابوالقاسم (1416). صراط النجاة. مکتب نشر.

- خویی، سید ابوالقاسم (1432). مبانی تکملۀ المنهاج. مطبعۀ الآداب.

- دیلمى، حسن بن ابى الحسن. (1392). إرشاد القلوب. ترجمه دکتر رضایی. چاپ 2. دارالعلم.

- دیهیم، علیرضا. (1389). درآمدی بر حقوق کیفری بین‌المللی در پرتو اساسنامه دیوان کیفری بین‌الملل. چاپ 1. وزارت امور خارجه. مرکز چاپ و انتشارات.

- زنگی‌آبادی، محمدرضا. (1394). شریعت در پرتو مصلحت. چاپ 1. نشر خدمات فرهنگی.

- زیدان، جرجی. (1394). تاریخ تمدن اسلام. ترجمه علی جواهر کلام. چاپ 16. امیرکبیر.

- شیخ صدوق، ابوجعفر محمدبن بابویه (1386). من لایحضره الفقیه. چاپ 14. دارالعلم.

- شیخ صدوق، ابوجعفر محمدبن بابویه (1384). المُقنع و الهدایۀ. چاپ 6. مکتبه الاسلامیۀ.

- صفار، محمدجواد. (1395). شخصیت حقوقی. چاپ 1. بهنامی.

- طباطبایی، سید محمدحسین. (1390). ترجمه تفسیر المیزان. اسماعیلیان.

- فرج‌اللهی، رضا. (1388). بررسی مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی در حقوق فرانسه. چاپ 2. میزان.

- فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1415). القاموس المحیط. چاپ 3 . دارالکتب العلمیة.

- فیض‌آبادی، علی‌اکبر؛ ترکی، غلام عباس؛ ناجی زواره، مرتضی. (1395). بررسی تطبیقی نفع عمومی در حقوق ایران و انگلستان. تحقیقات حقوقی بین‌المللی، 9(34): 190- 154.

http://alr.iauctb.ac.ir/article_533488.html

- فیومی، احمدبن محمد. (1414). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. موسسة دارالهجرة.

- کاتوزیان، ناصر. (1392). الزام‌های خارج از قرارداد ضمان قهری. انتشارات دانشگاه تهران.

- کاظمیان پور، غلامرضا. (1394). حفظ امنیت؛ وظیفه ملی، مسؤولیت اجتماعی و تکلیف دینی. خبرگزاری تابناک.

https://www.tabnak.ir/fa/news/525987

- کرکی، علی بن حسین. (1414). جامع المقاصد فی شرح القواعد. چاپ 2. موسسه آل‌البیت لاحیاءالتراث.

- کشی، محمدبن عمر. (1382). اختیار معرفه الرجال (معروف به رجال الکشی)، تحقیق و تصحیح محمدتقی فاضل میبدی. موسسة آل البیت لإحیاء التراث.

- کلینی، محمدبن یعقوب. (1438). اصول کافی. اسلامیه.

- گرجی، ابوالقاسم. (1388). تاریخ فقه و فقها. چاپ12 . سمت.

- گنجینه استفتائات قضایی.(1392). کد 142. اداره تدوین و تهیه متون آموزشی قوه قضاییه.

- مجلسی، محمدباقر. (1430). بحار الأنوار. چاپ 6. اسلامیه.

- محقق حلّی، جعفربن حسن. (1430). شرایع الإسلام. دارالعلم.

- محمدی، حمید. (1396). معیار مسئولیت کیفری ناشی از عمل غیر در نظام کیفری ایران و مصر. پژوهش حقوق کیفری، 7(24): 105-89.

https://jclr.atu.ac.ir/article_9287.html

- مسلم بن حجاج. (1407). صحیح مسلم. چاپ 1. مؤسسه عزالدین.

- مفید، محمدبن محمد. (1413). الإرشاد فی معرفۀ حجج الله علی العباد. دارالمفید.

- مکارم شیرازی، ناصر. (1370). القواعد الفقهیه. چاپ 11. مدرسه علی بن ابی‌طالب (ع).

- مکارم شیرازی، ناصر. (1392). تعزیر و گستره آن. چاپ 5. مدرسه علی بن ابی‌طالب (ع).

- موسوی‌الخمینی، روح‌الله. (1415). تحریرالوسیله. چاپ 11. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

- موسوی مجاب، سید دُرید؛ رفیع‌زاده، علی. (1394). دامنه مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی در قانون مجازات اسلامی. پژوهش حقوق کیفری، 4(13): 80-55.

https://jclr.atu.ac.ir/article_2408.html

- میرمحمد صادقی، حسین. (1396). جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی. چاپ 13. میزان.

- میرمحمد صادقی، حسین. (1397). جرایم علیه اشخاص. چاپ 15. میزان.

- نائینی، محمدحسین. (1355). منیۀ الطالب فی حاشیۀ المکاسب. چاپ 6. مکتبۀ المحمدیۀ.

- نعیمی، لیلا. (1396). مسئولیت کیفری اطفال از دیدگاه مکاتب مختلف. ندای صادق، 8(32): 96-82.

http://ensani.ir/fa/article/226659

- نوربها، رضا. (1394). زمینه حقوق جزای عمومی. چاپ 23. میزان.