تحلیل فقهی آرای شاذ شیخ صدوق (ره) در باب ارث

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 18، شماره 67، خرداد 1401، صفحه 72-101   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2022.691894

نویسندگان

احسان علی اکبری بابوکانی¹؛ سهند صادقی بهمنی²؛ محمد امینی^{* 3}

¹استادیار، هیات علمی گروه اهل البیت (علیهم السلام)، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان، ایران

²دانش آموخته دکتری فقه و حقوق، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، ایران

³دانشجو دکتری حقوق خصوصی، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، ایران

چکیده

شیخ صدوق از فقهای قرن چهارم و در دوره ای که متصل به غیبت معصوم (ع) است، تقریبا در اکثر ابواب فقهی نظراتی خلاف مشهور فقهای امامیه دارد و این مهم با مشاهده کتاب من لا یحضره الفقیه ایشان، دانسته می‌شود.  نگارندگان در این مقاله به بررسی فقهی آرای شاذ ایشان در باب ارث پرداخته و نشان می‌دهند که صدوق در پنج مورد از مبحث ارث که به ترتیب عبارتند از: 1- عدم ارث بری ولدِ ولد در صورت وجود ابوین متوفی. 2- مشارکت میان جد و فرزند فرزند در ارث بردن از ترکه متوفی. 3- ارث بری مادر متوفیه با فرض وجود زوج به میزان یک ششم به عنوان فرض و باقی مال به واسطه رد. 4- اگر تنها وارث زوج، زوجه وی باشد، زوجه در زمان حضور امام، یک چهارم از ترکه را به ارث می‌برد و در حال غیبت، تمام آنرا. 5- ارث بری عتیق (آزاد شده) از معتِق (آزاد کننده)، فتوایی خلاف نظر مشهور در فقه دارد. رهاورد این پژوهش آن است که نشان دهد، آرای شاذ فقیهان از جمله شیخ صدوق نیز دارای پشتوانه های معتبر و متقن روایی است. لذا به نظر می‌رسد که آرای ایشان در برابر قول مشهور، توانایی ایستادگی را داشته و در حقوق موضوعه ایران می‌تواند واجد اثر شوند و چه بسا عاملی برای تغییر مباحث ارث قانون مدنی که عمدتا در بیان احکام از نظر مشهور پیروی جسته، باشد.

کلیدواژه‌ها

صدوق؛ ارث؛ الفقیه؛ خلاف مشهور

مراجع

قرآن کریم.

ابن بابویه، محمد بن علی (1414ق).  الاعتقادات، قم:کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

______________ (1376ش).  الامالی، تهران: کتابچی.

______________ (1398ق).  التوحید، قم: جامعه مدرسین.

______________ (1362ش).  الخصال، قم: جامعه مدرسین.

______________ (1415ق).  المقنع، قم: مؤسسه امام هادی(ع).

______________ (1418ق).  الهدایة فی الاصول و الفروع، قم: مؤسسه‌امام‌هادی(ع).

______________ (1406ق). ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم: دارالشریف الرضی.

______________ (1386ق). علل الشرایع، قم: داوری.

______________ (1378ق). عیون اخبار الرضا(ع)، تهران:  نشر جهان.

______________ (1396ق).  فضائل الاشهر الثلاثة، قم: داوری.

______________ (1413ق). من لایحضره الفقیه، جلد 1-3-4، قم: جامعه مدرسین.

ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر (1406).  المهذب فی الفقه، قم: جامعه مدرسین.

ابن حنبل، احمد بن محمد (بی تا).  المسند، بیروت: دارصادر.

ابن شهید ثانی، حسن بن زین الدین (1362ش). منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج1، قم: جامعه مدرسین.

ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمن (1416ق). مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیة.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1409ق).  اختصار علوم الحدیث، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق).  لسان العرب، جلد 3-5، بیروت: دارالفکر.

ابن غضائری، احمد بن ابی عبدالله (بی تا). رجال ابن الغضائری کتاب الضعفاء ، قم: بی جا.

ابن فهد حلی، احمد بن محمد (1410).  المقتصر من شرح المختصر، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة.

ابن قدامة، عبدالله بن احمد (بی تا).  المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی.

ابن ماجه، محمد بن یزید (بیروت).  سنن ابن ماجه، بیروت: دارالفکر.

ابوداود، سلیمان بن اشعث (1410). سنن ابی داود، بیروت: دارالفکر.

اعرجی، عبدالمطلب بن محمد (1416). کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم: جامعه مدرسین.

 الشریف، محمد مهدی. صادقی، وحید. صادقی، سید مجید. (1399). بررسی فقهی حقوقی راهکارهای محروم‌کردن ورثه از ترکه، مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره 17، شماره 62، صص 27 - 50,

بحرانی، یوسف بن احمد (1405).  الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم: جامعه مدرسین.

_________________ (1423). الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت: دارالمصطفی.

بخاری، محمد بن اسماعیل (1401). الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.

بیهقی، احمد بن حسین (بی تا).  السنن الکبری، بیروت: دارالفکر.

ترمذی، محمد بن عیسی (1403). سنن ترمذی، بیروت: دارالفکر.

ترابی، علی اکبر (1424). الموسوعة الرجالیة المیسرة، قم: مؤسسه امام صادق(ع).

جوادی، امین. نصیران، داود. (1400). بررسی تفاوت های ارث فرزند در حقوق ایران و انگلستان، مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی, دوره 17، شماره 63، صص 63 - 90

حارثی عاملی، حسین (1401ق).  وصول الاخیار الی اصول الاخبار، قم: مجمع الذخائر الاسلامیة.

حرعاملی، محمد بن حسن  (1409ق).  تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، جلد 25، قم: مؤسسة آل البیت(ع.

خلیل بن احمد (1410ق).  کتاب العین، جلد 6، قم: هجرت.

زمخشری، محمود بن عمر (1417ق).  الفائق فی غریب الحدیث، جلد 3، بیروت: دارالکتب العلمیة.

سبحانی تبریزی، جعفر (1415).  نظام الارث فی الشریعة الاسلامیة الغراء، قم: مؤسسه امام صادق(ع.

شوشتری، محمد تقی (1406). النجعة فی شرح اللمعة، تهران: کتابفروشی صدوق.

شهید اول، محمد بن مکی (1417).  الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم: دفتر انتشارات تبلیغات اسلامی قم.

___________________ (بی تا).  القواعد و الفوائد، قم: کتابفروشی مفید.

___________________ (بی تا). لمعه الدمشقیه، قم: دار الفکر.

شهید ثانی، زین الدین بن علی (1408ق). الرعایة فی علم الدرایة، قم:  انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

______________________ (1410ق). الروضه البهیه اللمعة الدمشقیة، (چاپ اول)، قم: انتشارات داورى، قم.

______________________ (1413). مسالک الافهام الی تنقیح الشرایع الاسلام، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.

صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد (1414ق).  المحیط فی اللغة، جلد 9، بیروت: عالم الکتاب.

صادقی بهمنی، سهند (1394). واکاوی آرای فقهی نادر و خلاف مشهور شیخ صدوق (به راهنمایی حسین صابری)، مشهد: دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری دانشگاه فردوسی مشهد.

صیمری، مفلح بن حسن (بی تا).  التنبیه علی غرائب من لایحضره الفقیه(نسخه خطی)، بی جا.

__________________ (1420ق) غایة المراد فی شرح شرایع الاسلام، بیروت.

طریحی، فخر الدین (1416ق).  مجمع البحرین، جلد 3، تهران: کتابفروشی مرتضوی.

طوسی، محمد بن حسن (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، جلد 1و2و6، تهران: دارالکتب الاسلامیة.

_____________ (1414ق). الایجاز(الرسائل العشر)، قم: جامعه مدرسین.

_____________ (1407ق).  الخلاف، قم: جامعه مدرسین.

_____________ (1427ق).  الرجال، قم: جامعه مدرسین.

_____________ (بی تا).  الفهرست، نجف اشرف: المکتبة الرضویة.

_____________ (1387ق).  المبسوط فی فقه الامامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة.

_____________ (1400ق).  النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت: دارالکتاب العربی.

_____________ (1407ق).  تهذیب الاحکام، جلد 4و6و7، تهران: دارالکتاب الاسلامیة.

عاملی غروی، جواد بن محمد (1419). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة(ط-حدیثه)، قم: جامعه مدرسین.

علامه حلی، حسن بن یوسف (بی تا). ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة.

_____________________ (بی تا). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم: مؤسسة الامام الصادق علیه السلام.

 _____________________ (1414ق). تذکرة الفقهاء(ط- حدیثه)، قم: مؤسسة آل البیت(ع).

___________­­­­­­­__________ (1381ق). خلاصة الاقوال، نجف اشرف: منشورات المطبعة الحیدریة.

_____________________ (1413ق).  قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، جلد 2و3و5، قم: جامعه مدرسین.

_____________________ (1413ق). مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، جلد 9، قم: جامعه مدرسین.

_____________________ (1419ق). نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، جلد 2، قم: مؤسسة آل البیت(ع).

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (1404). التنقیح الرائع لمختصر الشرایع، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

_________________ (1403). نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الامامیة، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1406ق). الوافی، جلد 3و18و25، اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین(ع).

غفاری، علی اکبر (1389ش).  دراسات فی علم الدرایة تلخیص مقباس الهدایة للعلامة المامقانی، تهران: سمت.

کاتوزیان، ناصر (1384ش). ارث، (چاپ دوم)، تهران:  میزان، تهران.

کلینی، محمد بن یعقوب (1429ق).  الکافی، جلد 10و13و14، قم: دارالحدیث.

مامقانی، عبدا... (1428ق). مقباس الهدایه فی علم الدرایه، جلد 1، قم: دلیل ما.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (1420ق).  الوجیزة فی الرجال، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

_____________­­___________ (1410ق). بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.

________________________ (1404ق). مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول(ص) ، جلد 19و23و24، تهران: دارالکتاب  الاسلامیة.

________________________ (1406ق). ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، جلد 7و10و11و15، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی (1406ق). روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور.

مدیر شانه چی، کاظم (1388ش).  علم الحدیث، قم: جامعه مدرسین.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد (1414ق).  تاج العروس من جواهر القاموس، جلد 7، بیروت: دارالفکر.

مطهر الحلی، ابی طالب محمد بن الحسن بن یوسف (1387).  ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم: اسماعیلیان.

مفید، محمد بن محمد (1413).  المقنعة، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، جلد 8 و 11، قم: جامعه مدرسین.

محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن (1423). کفایة الاحکام، قم: جامعه مدرسین.

میرداماد، محمد باقر بن محمد (1422). الرواشح السماویة، قم: دارالحدیث.

نجاشی، احمد بن علی (1407ق).  فهرست اسماء مصنفی الشیعة، قم: جامعه مدرسین.

نجفی، محمدحسن بن باقر (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، 43مجلد، بیروت: دار احیاء التراث العربی.