اغتفار از ربا در توابع عقود با تأملی نو بر وجه التزام قراردادی

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 18، شماره 67، خرداد 1401، صفحه 147-175   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2022.691898

نویسندگان

علی اصغر گل محمدی^{* 1}؛ علی تولایی²؛ سید جعفر هاشمی باجگانی³

¹دانشجوی دکتری، گروه حقوق خصوصی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران

²دانشیار، دانشکده الهیات، دانشگاه یزد، یزد، ایران

³استادیار، گروه حقوق، واحد میبد، دانشگاه آزاد اسلامی، میبد، ایران

چکیده

بر اساس قاعده اصطیادی اغتفار (یغتفر فی التوابع ما لایغتفر فی غیرها)، هم­تراز نبودن متبوع و تابع، اصلی مسلم و غیر قابل انکار می­باشد. قاعده عقلایی مذکور رابطه میان تابع (فرع) و متبوع (اصل) را تشریح می­نماید؛ به این ترتیب که آنچه رعایت آن در متبوع الزامی است، ممکن است در تابع ضروری نباشد. یکی از آثار مهم و کاربردی قاعده اغتفار، چشم­پوشی از ربا در توابع عقود می­باشد. از این رو، هرچند رعایت شرایطی مانند تماثل (همانندی) و تقابض (قبض و اقباض) در مجلس عقد در متبوع ضروری بوده، اما با این وجود در صورت تبعیت، برخی از این شرایط، مورد چشم­پوشی قرار خواهند گرفت. موضوع وجه التزام قراردادی را می­توان به عنوان یک نمونه در این مقوله بررسی نمود با این توضیح ­که عده­ای، شرط وجه التزام قراردادی را در صورت مازاد بودن از مبلغ اصلی قرارداد، مصداق ربا و باطل دانسته­اند، در این مقاله با استناد به قاعده اغتفار این امر مورد تردید قرار گرفته و ثابت شده است که وجه التزام قراردادی نمی­تواند از مصادیق ربا و در نتیجه باطل باشد.

کلیدواژه‌ها

قاعده اغتفار؛ ربای تبعی؛ وجه التزام؛ تابع و متبوع

مراجع

آهنگران، محمدرسول؛ ملاکریمی خوزانی، فرشته (1389). بررسی فقهی و حقوقی وجه التزام بانکی. فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، دوره 10، شماره 40، 209-179.

ابن­بطال، علی (1422). شرح صحیح البخاری. به ­کوشش: ابوتمیم، یاسر. عربستان سعودی: مکتبه­الرشد.

ابن­تیمیه، تقی­الدین (1422). القواعد النورانیه الفقهیه. به ­کوشش: احمد بن محمد الخلیل. عربستان سعودی: دار ابن­الجوزی.

ابن­حجر عسقلانی، احمد (1404). النکت علی کتاب ابن­صلاح. به ­کوشش: ربیع بن هادی عمیر المدخلی. جلد 2، مدینه: عماده ­البحث­ العلمی بالجامعه الاسلامیه.

ابن­حجر عسقلانی، احمد (1379). فتح الباری شرح صحیح البخاری. جلد 5، بیروت: دارالمعرفه.

ابن­قدامه، عبدالله (1388). المغنی. جلد 4، مصر: مکتبه القاهره.

ابن­نجیم، زین­الدین (1426). الاشباه و النظایر فی فقه الحنفیه. جلد 1، بیروت: دارالفکر.

ابن­نجیم، زین­الدین (بی­تا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق. جلد 5، بیروت: دارالکتب الاسلامی.

ابوداود سجستانی، سلیمان (بی­تا). سنن ابی­داود. به ­کوشش: محمد محیی­الدین عبدالحمید. جلد 3، بیروت: المکتبه العصریه.

بیهقی، احمد، السنن الکبری (1424). به­کوشش: محمد عبدالقادر. جلد 5، بیروت: دارالکتب العلمیه.

تسخیری، محمدعلی (1384). شرط جزایی در عقود. فصلنامه تخصصی فقه اهل بیت، دوره 11، شماره 44، 89-71.

جزیری، عبدالرحمن و غروی، سیدمحمد و مازح، یاسر (1419). الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل­البیت وفقا لمذهب اهل­البیت (ع). جلد 2، بیروت: دارالثقلین.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1383). ترمینولوژی حقوق. تهران: کتابخانه گنج دانش.

جواهری، حسن (1405). الربا فقهیاً و اقتصادیاً. قم: انتشارات خیام.

حرعاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعه. جلد 18، قم: مؤسسه آل­البیت علیهم­السلام.

حصین، عبدالسلام (1422). القواعد و الضوابط­ الفقهیه للمعاملات­ المالیه عند ابن­تیمیه جمعاً و دراسته. جلد 3، قاهره: دارالتأصیل.

حماد، نزیه (1428). فی فقه المعاملات المالیه و المصرفیه المعاصره. دمشق: دارالقلم للطباعه و النشر و التوزیع.

خطیب شربینی، شمس­الدین (1415). مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج. جلد 2 و 3، بیروت: دارالکتب العلمیه.

رنجبر، رضا؛ سالاری پور، اسماعیل (1390). بررسی ماهیت و مبانی فقهی حقوقی وجه التزام. فصلنامه علمی- پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلامی، دوره 3، شماره 8 و 9، 37-6.

زحیلی، محمدمصطفی (1427). القواعد الفقهیه و تطبیقاتها فی المذاهب­ الاربعه. دمشق: دارالفکر.

زرقا، احمد محمد (1422). شرح قواعد الفقهیه. بیروت: دارالقلم.

سادات حسینی، سیدحسین (1396). حدود اعتبار شرط وجه التزام از حیث میزان در تعهدات پولی. مجله مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره 9، شماره 17، 156-131.

سرخسی، محمد (1414). المبسوط. جلد 14، بیروت: دارالمعرفه.

سیوطی، عبدالرحمان (1415). الاشباه و النظایر فی قواعد و فروع فقه الشافعیه. بیروت: دارالفکر.

شبیر، محمد عثمان (1428). القواعد الکلیه و الضوابط الفقهیه. عمان: دارالنفائس.

شیخ­طوسی، محمد (1407) الخلاف. جلد 3، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

صافی گلپایگانی، لطف الله (1417). جامع الاحکام. قم: انتشارات حضرت معصومه سلام الله علیها.

صفایی، سیدحسین (1383). قواعد عمومی قراردادها. جلد 2، تهران: نشر میزان.

ضیاءالدین عراقی، علی (1414). شرح تبصره­ المتعلمین. جلد 5، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طباطبایی یزدی، سیدمحمد کاظم (1415). سوال و جواب. تهران: مرکز نشر العلوم الاسلامی.

عادل، مرتضی (1380). توافق بر خسارت در قراردادها. مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 53، شماره 53، 112-77.

عراقی، زین­الدین (1426). طرح ­التثریب فی شرح­ التقریب. به ­کوشش: حمدی الدمرداش محمد. جلد 6، مکتبه نزار مصطفی الباز.

عریضی، علی بن جعفر (1409). مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها. قم: موسسه آل­البیت علیهم السلام.

عظیم­آبادی، محمد اشرف (1415). عون المعبود شرح سنن ابی­داود و معه حاشیه ابن­القیم. جلد 14، بیروت: دارالکتب العلمیه.

علامه­ حلی، حسن (1414). تذکره الفقها (ط ـ الحدیثه). جلد 10، قم: مؤسسه آل­البیت (ع).

کاتوزیان، ناصر (1385). قواعد عمومی قراردادها. جلد 1، تهران: شرکت سهامی انتشار.

کاتوزیان، ناصر (1393). قواعد عمومی قراردادها. جلد 4، تهران: شرکت سهامی انتشار.

کاشف­الغطاء، حسن (1422). انوارالفقاهه- کتاب­البیع. نجف: موسسه کاشف الغطاء.

کاشف­الغطاء، عباس (بی­تا). المعاملات المصرفیه. نجف: مؤسسه کاشف الغطاء.

کاشف­الغطاء، علی (1422). شرح خیارات لمعه. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

کاشف­­الغطاء، محمدحسین (1359). تحریر المجله. جلد 1 و 5، نجف: المکتبه المرتضویه.

کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی (ط- الاسلامیه). جلد 5، تهران: دارالکتب الاسلامیه.

مازری، محمد بن علی (1437). شرح التلقین فی فقه المالکی. جلد 1، بیروت: دارالکتب ­العلمیه.

مالک بن انس (1406). الموطأ. به ­کوشش: محمد فؤاد عبدالباقی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

مجلسی، محمدتقی (1406). روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. جلد 7، قم: موسسه فرهنگی اسلامی کوشان­بور.

محقق احمدآبادی، مصطفی؛ رضایی نژاد، همایون (1398). تاخیر در اجرای تعهد پولی و آثار آن (تحلیل حقوق موضوعه و نقد رویه قضایی). فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، دوره 7، شماره 26، 300-271.

محقق داماد، سیدمصطفی. (1393). نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.

مراغی، سیدمیرعبدالفتاح (1417). العناوین الفقهیه. جلد 2، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

مزنی، اسماعیل بن یحیی (1410). مختصر المزنی. بیروت: دارالمعرفه.

مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج (بی­تا). صحیح مسلم. به­ کوشش: محمد فؤاد عبدالباقی. جلد 3 و 5 ، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

موسوی بجنوردی، سیدحسن (1419). القواعد الفقهیه. جلد 7، قم: نشر الهادی.

نووی، یحیی بن شرف (1392). المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج. جلد 10، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

یعقوبی، جواد؛ صابری، حسین؛ گودرزی، سیاوش (1397). کاوشی در زمینه تاریخی مستثنیات ربا، فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، دوره 14، شماره 52، 174-149