بررسی فقهی و حقوقی کارآمدی قاعده دفع افسد به فاسد

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 18، شماره 67، خرداد 1401، صفحه 176-198   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2022.691899

نویسندگان

هوشنگ گل محمدی^{* 1}؛ سید محمدرضا آیتی²؛ محمدکاظم رحمان ستایش³

¹استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، ,واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران

²استاد، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

³استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

مقاصد شرع در تشریع قوانین،  تحقق مصلحت و دفع مفسده از زندگی مردم است، از این رو، هرگاه امر دایر باشد بین دو مفسده­ی اقل و اکثر و نتوان هر دو را از خود دور کرد، عقل سلیم به استناد قاعده ی دفع افسد به فاسد حکم به دفع فساد اکثری می­کند. پژوهش حاضر با هدف بررسی مستندات قاعده مذکور  و کاربستی آن در فقه و حقوق ایران به روش توصیفی و تحلیلی سامان یافته است در صدد بیان آن است که قاعده­ی دفع افسد به فاسد هر چند در کتب قواعد نویسان به صورت قاعده­ی مستقلّ دیده نمی شود، اما بهره وری آن در ذیل قواعدی چون تزاحم، اهمّ و مهم و اضطرار کاملاّ مشهود و مبرهن است و عملاّ یکی از کاربردی ترین قواعد فقهی در زندگی شخصی، اخلاقی،اجتماعی، سیاسی و حقوقی به شمار می آید. نتایجی که حاصل شد بیان­گر آن است برای پیش­گیری از هر گونه سواستفاده و حیله گری های احتمالی در بکارگیری این قاعده، بایسته است حسن نیت و تقوای درونی مرتکب فعل فاسد برای دفع  افسد نزد قاضی محرز شود و مسئولیت اقناع وجدان قاضی  نیز به عهده او است. علاوه بر آن، قاعده مذکور باید  مفسده­ی عظیم تری را دفع نماید و به عنوان تنهاترین راه رهایی از افسد میزان تشخیص مفسدتین قرار گیرد، لذا نهاد و مرجع تشخیص  اجرای قاعده مذکور در حقوق و قوانین کیفری نظیر دفاع مشروع و عمل به امر آمر قانونی،  قانون گذارخواهد بود. 

کلیدواژه‌ها

دفع افسد به فاسد؛ اهمّ و مهمّ؛ اضطرار؛ دفاع مشروع؛ امر آمر قانونی

مراجع

ابن منظور،  محمد(1405)،  لسان العرب،  قم،  نشر ادب الحوزه .

 احدی، فاطمه؛ پورقهرمان، بابک(1399)، قاعده درء در سنجه نظریه استراتژی دوگانه کیفرشناسی نوین، پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، سال 17، شماره62.

اردبیلی،  محمدعلی (1389)، حقوق جزای عمومی،  تهران،  نشر میزان.

اسلامی، سید حسن، (1387)، اخلاق و جنسیت در حدیث خصال النساء، نشریه علوم حدیث، سال 13، شماره 34.

انصاری، مرتضی بن محمدامین (1411). کتاب المکاسب، قم: منشورات دار الذخائر.

ایروانی،  جواد،  (1390)،  اصل صداقت در قرآن و تحلیل موارد جواز کذب،  مشهد،  آموزه های قرآنی،  دانشگاه علوم انسانی رضوی.

بحرانی،  محمدسند(1426)، اسس النظام السیاسی عندالامامیه،  قم،  مکتبه فدک

تقوی قائنی، محمدتقی، (1377)، مفتاح السعادة فی شرح نهج البلاغه، ج7، مکتبة المصطفوی، تهران.

 حاجی‌ده‌آبادی، محمدعلی، (1387)، قاعده دفع افسد به فاسد و دلالت های حقوقی، نشریه حقوق اسلامی، سال پنجم، پاییز، شماره 18.

 حر عاملی، محمد بن حسن، (1404 ق)، وسائل الشیعه، ج 12، انتشارات آل البیت لإحیاء التراث، قم.

 الحصین، عبدالسلام بن ابراهیم(بی تا). دوره القواعد الفقیه، بی جا: بی نا

 حکیم، محمدتقی،(1429 ق)، القواعد العامة فی الفقه المقارن، نشر فقه، تهران.

  خسروی،  علی اکبر (1373)،  حقوق بین الملل دفاع مشروع، تهران،  نشر آفرینه

  خوانساری، سید احمد بن یوسف (1405). جامع المدارک فی شرح مخنتصر النافع، قم: موسسه اسماعیلیان.

  راغب،  اصفهانی، (بی تا)،  المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالمعرفه.

  زحیلی،  محمد (2004) القواعد الفقهیه علی المذهب الحنفی و الشافعی،  مجلس النشر العلمی لجامعه الکویت.

    زحیلی،  محمد مصطفی(1427)، القواعد الفقهیه و تطبیقاتها فی المذاهب الاربعه،  دمشق دارالفکر

   الزرقا، احمد بن الشیخ محمد (1409/1989). شرح القواعد الفقیه، صححه و علق علیه: مصطفی احمد الزرقا، دمشق: دارالقلم

   الزرکشی، ابی عبدالله بدرالدین محمد بن بهادر بن عبدالله الشافعی(1421/2000). المنثور فی القواعد فقه الشافعی، تحقیق:  محمد حسن اسماعیل، بیروت: دارالکتب العلمیه.

   سبحانی،  جعفر (1390)، الوسیط فی اصول الفقه،  قم،  موسسه امام صادق (ع)

السعیدان،ولیدبن راشد، (بی­تا) تلقیح الافهام العلیه بشرح القواعد الفقهیّه، اعتنی به: یالم بن ناصر القرینی، علق علیه: الشیخ سلمان بن فهد العوده، بی جا.

سید رضی، محمد بن الحسن بن موسی،(1388)،  نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، بیان الحق، قم.

شامبیاتی،  هوشنگ (1396)، حقوق کیفری اختصاصی،  تهران،  انتشارات مجد.

شهید صدر،  سید محمد، (1420)، ماورا الفقه،  بیروت، دار الاضوا .

شیخ انصاری،  مرتضی (1411)، کتاب المکاسب،  قم،  منشورات دارالذخایر.

     الصفار، فاضل (1429)،  فقه المصالح والمفاسد،  لبنان،  دارالعلوم.

     عراقی، ضیاءالدبن، (1418 ق)، قاعدة لاضرر و لاضرار، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

عطاری،  داود(1370)، دفاع مشروع در حقوق جزای اسلام،  مشهد،  نشر قدس رضوی

علی آبادی، عبدالصمد و اسفندیاری، رضا، (1394)، واکاوی قاعده دفع افسد به فاسد از دیدگاه مذاهب فقهی، دو فصلنامه پژوهش‌های مذاهب اسلامی، دوره 2، شماره 3.

علی دوست، ابوالقاسم (1390). فقه و مصلحت، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

کلینی، ابوجعفرمحمدبن یعقوب(1407)، الکافی،  تهران،  دارالکتب الاسلامیه.

گلدوزیان،  ایرج (1396)، بایسته های حقوق جزای عمومی،  تهران،  نشر میزان.

گلدوزیان،  ناصر (1378)،  بایسته های حقوق جزای عمومی،  نشر میزان.

محقق داماد، سید مصطفی (1379)، قواعد فقه،  تهران،  مرکز نشر اسلامی.

محمدی،  ابوالحسن(1389)، قواعد فقه،  تهران،  نشر میزان.

مظفر، محمدرضا(1382)،  اصول فقه،  قم،  دارالتفسیر.

مکارم شیرازی،  ناصر (1374)، تفسیر نمونه،  تهران،  دارالکتب الاسلامیه.

مکارم شیرازی، ناصر (1429). احکام پزشکی در یک جلد، قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع).

موسوی خمینی،  سید روح الله (1424). توضیح المسائل، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

موسوی خمینی، روح الله، (1415 ق)، المکاسب المحرمة، ج2، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

موسوی خویی،  سیدابوالقاسم (1422)، مبانی تکلمه المنهاج،  قم، موسسه احیاء آثار.

موسوی خویی،  سیدابوالقاسم،  (بی تا)،  مبانی تکمله المناج،  نجف،  مطبعه الاداب .

نایینی،  محمدحسین (1376)، فوائد الاصول،  قم،  جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

نراقی،  ملامحمد مهدی (بی تا)،  جامع السعادات،  بیروت،  اعلمی.