بررسی آئین های مذهبی شیعه و عوامل مؤثّر بر گسترش آن در عصر صفویه با تکیه بر شعر صائب تبریزی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 1-25   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1949359.2404

نویسندگان

مریم آسرایی¹؛ ایرج مهرکی^{* 2}؛ آذر دانشگر³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

چکیده

حکومت صفویّه توانست با رسمی کردن مذهب شیعه و ایجاد زمینه‌های مساعد اجتماعی و فرهنگی در قلمرو خویش، هویّتی مستقل برای خود ایجاد کند که نقش قابل توجّهی در گسترش تشیّع و آیین‌های مذهبی شیعه داشت. پادشاهان صفوی برای مشروعیّت بخشیدن به حکومت خود به حفظ ظواهر شرع و انجام آیین‌ها و مراسم مذهبی پرداختند و مردم نیز از این روش پیروی می‌کردند. در این دوره شیعیان فرصت یافتند آزادانه و به دور از بیمِ مخالفان، به برگزاری آیین‌های مذهبی شیعه اقدام کنند. این باورها و آیین­ها در دیوان صائب که بزرگترین شاعر عصر صفوی است به خوبی انعکاس یافته است. صائب تحت تأثیر آیین‌ها و باورهای شیعی زمان خود، ابیات زیادی را به موضوع آیین­ های مذهبی شیعه در قالب‌ گذار و تقویت اختصاص داده است. در این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی نگاشته می‌شود، به بررسی نمود انواع آیین‌های مذهبی شیعه در عصر صفوی در شعر صائب پرداخته خواهد شد و بازتاب آیین‌های مذهبِ تشیّع را با توجّه به تقسیم ­بندی آیین‌های مذهبی در انسان‌شناسی فرهنگی، به دو گروه آیین‌های گذار و آیین‌های تقویت دسته­ بندی می‌کند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد بازتاب این آیین‌های مذهبی در شعر صائب بر پایة تعالیم و باورهای شیعی متأثّر از سیاست‌های مذهبی صفویان و شرایط اجتماعی مردم است.

کلیدواژه‌ها

آیین‌های مذهبی شیعه؛ گذار و تقویت؛ صائب تبریزی؛ تشیّع؛ عصر صفویه

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم.

ابراهیمی، ابراهیم (1385) آسیب‌شناسی آیین عزاداری، تهران: علمی و فرهنگی.

اشرف‌زاده، رضا (1384) بهار زنده‌دلان، تهران: جامی.

انگلبرت، کمپفر (1363) سفرنامه کمپفر به ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.

براون، ادوارد (1369) تاریخ ادبیات ایران از آغاز صفویه تا عصر حاضر، ترجمۀ بهرام مقدادی، تهران: مروارید.

بهاءالدین عاملی، محمدبن‌حسین (1429 ه. ق) جامع عباسی، تصحیح محققان دفتر انتشارات اسلامی، قم: دفتر انتشارات اسلامی حوزۀ علمیة قم.

بهار، محمّد تقی (1373) سبک شناسی، جلد 3، تهران: امیرکبیر.

بیرونی، ابوریحان (1367) التفهیم، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.

اسکندر بیک ترکمان (1382) تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.

جعفریان، رسول (1379) صفویه در عرصه دین، فرهنگ سیاست، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

جعفریان، رسول (1388) تاریخ تشیّع در ایران، چاپ سوم، تهران: علم.

جعفری، علی‌اکبر (1380) اصفهان دنیای هزار و یکشب صفویان، مجموعه مقالات همایش اصفهان و صفویه، به اهتمام مرتضی دهقان‌نژاد، اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.

خواندمیر، غیاث‌الدین (1380) تاریخ حبیب السیّر، با مقدمۀ جلال الدّین همایی، چاپ چهارم، تهران: خیام.

داتیس بتیس و فردبلاگ (1375) انسان‌شناسی فرهنگی، ترجمة محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.

دریاگشت، رسول (1371) صائب و سبک هندی، تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد.

دورکیم، امیل (1383) صورت بنیانی حیات دینی، ترجمۀ باقر پرهام، تهران: نشرمرکز.

سانسون (1377) سفرنامه سانسون، ترجمۀ محمد مهریار، اصفهان: انتشارات گل‌ها.

سیالکوتی (1380) مصطلحات الشّعرا، به کوشش سیروس شمیسا، تهران: فردوس.

سیوری، راجر (1378) ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.

شاردن، ژان (1336) سیاحت نامه، ترجمۀ محمد عباسی، جلد 4، تهران: امیرکبیر.

شاردن، ژان (1372) سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران: انتشارات توس.

شرلی، آنتونی (1387) سفرنامه برادران شرلی، ترجمۀ آوانس به کوشش علی دهباشی، تهران: نگاه.

صائب تبریزی، میرزا محمدعلی (1370-1366) دیوان، دورۀ 6 جلدی، تصحیح محمد قهرمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

صائب تبریزی، میرزا محمدعلی (1373) کلیات، با مقدمۀ امیری فیروزکوهی، تهران: انتشارات کتابفروشی خیّام.

صفا، ذبیح‌الله (1371) تاریخ ادبیات در ایران، جلد پنجم، تهران: فردوس.

صفاکیش، حمیدرضا (1390) صفویان در گذرگاه تاریخ، تهران: سخن.

کتیرایی، محمود (1378) از خشت تا خشت، تهران: مطالعات و تحقیقات اجتماعی.

گلچین معانی، احمد (1381) فرهنگ اشعار صائب، دورۀ دو جلدی، تهران: امیرکبیر.

ماسه، هانری (1357) معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن ضمیر، تبریز: تاریخ و فرهنگ ایران.

ماسه، هانری (1387) معتقدات و آداب ایرانی از عصر صفوی تا دورۀ پهلوی، تهران: انتشارات شفیعی.

مجلسی، محمدتقی (1414 ه.ق) لوامع صاحبقرانی، جلد 6، قم: موسسه اسماعیلیان.

معین، محمد (1387) فرهنگ معین‌، تهران: امیرکبیر.

میرنیا، سیّدعلی (1369) فرهنگ مردم، فولکلور ایران، تهران: نشر پارسا.

ناجی، محمدیوسف (1387) رساله در پادشاهی صفوی، به کوشش رسول جعفریان، تهران: کتابخانه موزه.

مقالات

آسرایی، مریم؛ مهرکی، ایرج؛ دانشگر، آذر. (1400). مفاهیم و تفکّرات شیعی در شعر صائب تبریزی. فصلنامه علمی پژوهش های اعتقادی-کلامی، 11(43)، 7-13. Dor:20.1001.1.98991735.1400.11.43.1.8