بررسی تحلیلی مباحث و اصطلاحات طبّ سنتی در مثنوی «منّ و سلوی» اثر نعمت خان عالی شیرازی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 50-69   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.692013

نویسندگان

مجید محسنی وادقانی¹؛ احمد خاتمی^{* 2}؛ ابوالفضل مرادی رستا³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

³استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان قم، قم، ایران.

چکیده

مثنوی «منّ و سلوی» یا «سخنِ­عالی»، منظومه ­ای اخلاقی و عرفانی، تعلیمی و اجتماعی­ از آثارِ نعمت­ خان «عالیِ شیرازی» نویسنده، شاعر و پزشک ایرانی­ تبار شیعی قرن 11و12 ﻫ ق است. «عالی» در هند می­ زیسته و در دربار اورنگ ­زیب و بهادرشاه دارای منزلتی  بوده است. او به عنوان پزشک به دربار اورنگ زیب راه یافت و به نویسندگی و شعر روی آورد و از جانب اورنگ زیب و بهادرشاه به عناوین «نعمت خان» و «مقرب خان» و «دانشمندخان» مفتخر گردید. ­مثنوی «منّ و سلوی» مجموعه­ ای است­ از حکایات، با موضوعات اخلاقی، عرفانی و اجتماعی. «عالی» در بخش­ هایی از این مثنوی به­ طرح مباحث پزشکی اعم از نام بیماری­ ها، حالات بیمار، شیوه­ های­ درمان، داروها و برخی گیاهان دارویی و اخلاق پزشکی پرداخته ­است، که این ­مباحث تاکنون پنهان و مغفول مانده و به آن توجهی نشده ­است. در پایان این پژوهش به این نتایج مهم دست می­ یابیم که اولاً «عالی» برغم اینکه در تذکره ­ها به عنوان شاعر و نویسنده معرفی شده، از پزشکان حاذق دربار بوده و سعی داشته است با طرح مباحث پزشکی در خلال حکایات به معرفی برخی بیماری­ ها و داروها و گیاهان دارویی بپردازد. ثانیاً شیوۀ او در آگاهی بخشی و آموزش عمومی پزشکی و اخلاق پزشکی قابل توجه و بسیار کمیاب بوده و از نظر سبکی نیز حائز اهمیت است. ثالثاً این مثنوی می­ تواند در مطالعات و تحقیقات طب سنتی و روابط علمی ایران و هند مورد استفاده و بهره ­برداری قرار گیرد. در این پژوهش از روش کتابخانه­ ای استفاده شده و با بهره­ گیری از سایر کتب مرتبط به تحلیل موضوع اشاره شده در متن مورد نظر می­ پردازد.

کلیدواژه‌ها

منّ و سلوی؛ سخن عالی؛ عالی شیرازی؛ نعمت خان؛ طبّ سنتی

مراجع

کتاب‌ها

ابن ندیم، محمدبن اسحاق (1381) الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: انتشارات اساطیر.

انصاری شیرازی، علی‌بن حسین (1371) اختیارات بدیعی، تصحیح محمدتقی میر، تهران: شرکت دارویی پخش رازی.

تبریزی، محمدحسین بن خلف (1380) برهان قاطع، تهران: انتشارات نیما. جرجانی، سید اسماعیل (1382) ذخیرۀ خوارزمشاهی، تصحیح محمدرضا محرری، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی.

خرمشاهی، بهاءالدین و ... (1384) دائرةالمعارف تشیع، جلد 11، تهران: نشر شهید سعید محبی.

دهخدا، علی اکبر (1377) لغتنامۀ دهخدا، به قلم گروهی از نویسندگان، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: موسسۀ لغتنامۀ دهخدا.

صفا، ذبیح‌الله (1364) تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات فردوس.

صمصام‌الدوله، میرعبدالرزاق (1388) بهارستان سخن، تصحیح عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

عالی شیرازی، میرزا محمد نورالدین (بی تا) منّ و سلوی (سخن عالی)، نسخۀ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.

قمری البخاری، حسن بن نوح (1388) التنویر، تصحیح سید محمد کاظم امام، تهران: ابتکار دانش.

محمّدی ری شهری، محمّد (1385) دانشنامه احادیث پزشکی، ترجمۀ حسین صابری، قم: موسسۀ علمی فرهنگی دارالحدیث.

معین، محمد (1371) فرهنگ فارسی، تهران: امیر کبیر.

مقبول احمد (1343) شرح احوال و آثار و سبک نظم و نثر نعمت خان عالی شیرازی، دهلی: انجمن فارسی دهلی.

میر، محمدتقی (1378) فرهنگ و مصطلحات طب سنتی ایران، تهران: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی ایران.

ناظم‌الاطباء نفیسی، میرزا علی‌اکبر خان (1383) پزشکی‌نامه، از روی چاپ سنگی طبع تهران 1317، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی؛ طب اسلامی و مکمل.

پایان‌نامه

محسنی وادقانی، مجید (1398) تصحیح مقابله و تعلیقات منّ و سلوی (سخن عالی) اثر نعمت خان عالی شیرازی، رسالۀ دکتری، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب.