بررسی و تحلیل شخصیت های تقابلی در حکایت های تمثیلی عرفانی و حکمی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 190-213   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.692019

نویسندگان

مهناز مهدی زاد فرید¹؛ حیدر قلیزاده^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، آذربایجان، ایران.

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، آذربایجان، ایران.

چکیده

تمثیل داستانی یا الیگوری در اصطلاح ادبی به روایت گسترش یافته ­ای اطلاق می­ شود که در پس معنای ظاهری، دارای لایه ­های معانی متعدد باطنی دیگری نیز هست که هر کدام از این لایه­ های معنی نیازمند کشف، بررسی و رمزگشایی هستند. آنچه در راه این رمزگشایی مرکز ثقل قلمداد می ­شود و نقش عمده­ای را در کشف و تأویل رموز و تصاویر پنهان در حکایت­ ها بر عهده دارد تحلیل یکی از عناصر مهم داستان­ پردازی، یعنی شخصیّت ­پردازی در این حکایت­ ها است. استفاده از شخصیّت­ های تقابلی نمادین یکی از انواع مهم این شخصّیت­ ها ست که برای القای معانی ثانوی ه­ای که در بستر تحولات و القائات فرهنگی، دینی، اجتماعی تاریخی و... به وجود می­ آیند نقش چشم­گیری در حکایات تمثیلی ادب فارسی آفریده ­اند. بررسی و تحلیل نقش نمادین شخصیّت­ های تمثیلی تقابلی در قالب سه نوع تقابل تک­گانه، دوگانه و سه­ گانه و کشف روابط پنهان این شخصیّت­ ها با سایر عناصر داستانی و تطبیق آن­ها در طول حکایت با درون مایۀ اصلی حکایت می­ تواند منجر به کشف معانی ثانویه و جدیدی از حکایت­ ها برای مخاطبان گردد. نتایج حاصل از این تقسیم ­بندی نشان از کارکردهای ویژۀ این نوع از تقابل­ ها برای موضوعات مخصوصی دارد که نویسندگان با نظر بدان کارکرد، هر کدام از این تقابل ­ها را به موضوعات ویژه مربوط بدان تقابل اختصاص داده­ اند. این مقاله می­ کوشد با روش (توصیفی-تحلیلی) به تحلیل شخصیّت­ های تقابلی در حکایت­ های تمثیلی عرفانی و حکمی بپردازد.

کلیدواژه‌ها

حکایت تمثیلی؛ شخصیت پردازی؛ تقابل؛ لفظ؛ معنا؛ عرفان

مراجع

کتاب‌ها

ابن طفیل اندلسی (1394) حیّ بن یقظان، ترجمۀ ابوالقاسم سحاب تفرشی، تهران: ناشر دنیای جغرافیای سحاب.

ابوالمعالی، نصرالله منشی (1367) کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

الیاده، میرچا (1367) افسانه و واقعیت، ترجمۀ نصرالله زنگویی، چاپ اول، تهران: انتشارات پاپیروس.

برتنس، هانس (1384) مبانی نظریه ادبی، ترجمۀ محمد رضا ابو القاسمی، تهران: ماهی.

پورنامداریان، تقی (1392) عقل سرخ، چاپ سوم، تهران: سخن.

پورنامداریان، تقی (1389) رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1359) دیوان، تصحیح پرویز ناتل خانلری، چاپ اول، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگی ایران.

حقیقت، عبدالرفیع (1383) مقامات شیخ ابو الحسن خرقانی، چاپ اول، تهران: کومش.

سجّادی، سید ضیاالدین (1382) حی بن یقظان و سلامان و ابسال، چاپ دوم، تهران: سروش.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1366) صورخیال در شعر فارسی، چاپ سوم، تهران: آگاه.

صفوی، کوروش (1383) درآمدی بر معنی‌شناسی، چاپ دوم، تهران: سورة مهر.

غزّالی، احمد (1359) سوانح، براساس تصحیح هلموت ریتر با تصحیحات جدید و مقدمه و توضیحات نصرالله پور جوادی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

فروزانفر، بدیع‌الزمان (1334) زنده بیدار (حی بن یقظان)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

کربن، هانری (1384) ابن سینا و تمثیل عرفانی قصّه حیّ بن یقظان، متن عربی با ترجمه و شرح فارسی، جلد اول، تهران: انجمن اثار و مفاخر فرهنگی.

کربن، هانری (1384) بن‌مایه‌های آیین زرتشت در اندیشه سهروردی، ترجمه محمود بهفروزی، چاپ اول، تهران: جامی.

مقدادی، بهرام (1378) فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی (از افلاطون تا عصر حاضر)، تهران: فکر روز.

مولانا، جلال‌الدین (بی‌تا) مثنوی معنوی، دفتر یکم، تصحیح رینولد الین نیکلسون، تهران: انشتارات مولا.

نیشابوری، سیبک (بی‌تا) رساله حسن و دل، بی‌جا.

همدانی، ابوالمعالی عبداله بن محمد بن علی بن الحسن بن علی المعیار (بی‌تا) رسالۀ لوایح، تصحیح و تحشیه رحیم فرمنش، تهران: ناشر کتابخانه منوچهری.

یونسی، ابراهیم (1388) هنر داستان‌نویسی، چاپ دهم، تهران: نگاه.

مقالات

چهارمحالی، محمد، شعبان‌زاده، مریم، حسن آبادیف محمود. (1398). تحلیل تقابل دوگانه در داستان جمشید بر پایۀ نظریه لوی استروس. متن‌شناسی ادب فارسی، 11(1)، 15-35. doi: 10.22108/rpll.2017.77430.0

عبدالهیان، حمید. (1380). شیوۀ شخصیت‌پردازی. فصلنامه ادبیات داستانی، 2(54)، 70-62.