نقش جغرافیای انسانی قزوین در مناسبات ایران و شبه قاره هند( متون ادبی – تاریخی فارسی)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 240-267   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.690633

نویسندگان

نصراله پورمحمدی املشی¹؛ مریم غفوریان^{* 2}

¹دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین. ایران.

²پژوهشگر پسادکتری، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران.

چکیده

قزوین شهری رجال‌پرور در طول تاریخ بعد از اسلام بوده است. تا زمان تیموریان و ایلخانان، این شهر و مناطق تابعۀ آن گریزگاه فراریان سیاسی و متهمان مذهبی بود. موقعیت جغرافیایی شهر سبب گردید از همان ابتدای حاکمیت صفویان، مورد توجه شاه اسماعیل و شاه تهماسب قرار گیرد. شاه تهماسب بنا به دلایل مختلف آن را به پایتختی برگزید. باتوجه به اینکه ابعاد فرهنگی – اقتصادی هر شهری تابع مرکزیت سیاسی آن است، بنابراین تمرکز حکومت و قدرت سیاسی در قزوین بر شرایط این شهر بسیار تأثیرگذار بود. بعد از انتقال پایتخت به اصفهان، قابلیت اقتصادی شهر رو به تنزل نهاد اما همچنان نقش سیاسی و فرهنگی خود را حفظ نمود.  این در  حالی است که به خاطر وجود علمای مذهبی، شاعران و نویسندگان و رجال صاحب‌منصب قزوین، نقش کلیدی در روابط فرهنگی – سیاسی و اقتصاد با خارج بخصوص شبه‌قاره ایفا می‌کرد و هم رجالی را از شهرهای دیگر جذب می‌نمود. در عین حال عواملی چون رسمی شدن مذهب تشیع، فشار مذهبی (تعصب) و قدرت سیاسی این خطّه، مهم‌ترین دلایل و بسترساز روابط فرهنگی – سیاسی ایران و دولت‎های خارجی بخصوص شبه‌قاره در این عصر بوده است. همچنین به دلیل روح تسامح مذهبی حاکم بر دربار هند نسبت به مهاجرین، هریک از آن‌ها نیز حلقه‌های فکری و فرهنگی بین ایران و سرزمین هند شدند. از سوی دیگر روابط و تعاملات تنگاتنگ سرزمین­ های ایران و هند در طول تاریخ، خود شاهد دیگری بر این مدعا است؛ به ­خصوص اینکه زبان و ادبیات فارسی در زمان تیموریان و مغولان  ایران و هند از چنان حرکت و اقتداری برخوردار گردید که کلیۀ گزارش­ ها و مکاتبات حکومتی هند می ­بایست در کنار زبان بومی هند به فارسی نوشته می­ شد و شاعران هندی عهد تیموری در هندوستان غالباً دو زبانه بودند. همین امر سبب تشویق بومیان شبه ­قاره به فراگیری زبان فارسی گردید و به گواهی شواهد تاریخی، لغات فارسی در اغلب این نقاط، هماهنگ و هم­رنگ واژه­ های بومی هندی شدند. روش پژوهش در این مقاله توصیفی – تحلیلی (کتابخانه ­ای) می­ باشد.

کلیدواژه‌ها

ایران؛ شبه‌قاره؛ جغرافیای قزوین؛ روابط فرهنگی – تاریخی؛ متون ادبی – تاریخی فارسی

مراجع

کتاب‌ها

براون، ادوارد (1375) تاریخ ادبیات ایران (از صفویه تا عصر حاضر)، ترجمۀ دکتر بهرام مقدادی، تهران: انتشارات مروارید.

جعفریان، رسول (1378) صفویه از ظهور تا زوال، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.

جعفریان، رسول (1379) صفویه در عرصه دین، فرهنگ، سیاست، جلد1، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

خواندمیر (1337) حبیب السیر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.

روبرت رویمر، هانس (1380) ایران عصر جدید، ترجمۀ آذر آهنچی، تهران: دانشگاه تهران.

سبحانی، توفیق (1377) نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند، تهران: انتشارات دبیرخانه شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی.

سیوریف، راجر (1378) ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران: انتشارات مرکز.

شوشتری، قاضی نورالله (1367) مجالس‌المؤمنین، تهران: ابراهیم باسمجی تبریزی.

ظهورالدین، احمد (1385) تاریخ ادب فارسی در پاکستان، ترجمه و تحشیه دکتر شاهد چوهدری، جلد1، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی.

عبدالرحمن، سید صباح الدین (1973) بزم تیموریه، جلد 1و2و3، هند: مطبع معارف اعظم کده.

فخرالزمانی، ملا عبدالنبی (1340) تذکره میخانه، با تصحیح و تنقیح و به اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: نشر اقبال.

فرشته، محمد قاسم هندوشاه (1868م) گلشن ابراهیمی (تاریخ فرشته)، هند: بمبئی.

کامی‌قزوینی، علاء‌الدوله‌بن‌یحیی (1395) تذکره نفایس‌المآثر، تصحیح سعید شفیعیون، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.

گلچین معانی، احمد (1369) کاروان هند، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

مبارک، شیخ ابوالفضل (1372) اکبرنامه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، جلد 1، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ملاکمال (1334) تاریخ صفویان، تصحیح و تحشیه ابراهیم دهگان، اراک: چاپخانه فروردین اراک.

نهاوندی، عبدالباقی (1381) مآثر رحیمی، به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی، تهران: انجمن مفاخر فرهنگی.

ورجاوند، پرویز (1377) سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، جلد 2، تهران: انتشارات نشر نی.

هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1369) تاریخ روابط خارجی ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.