بررسی و مقایسۀ پیکره‌بنیاد گفتمان آثار جلال آل احمد و احمد محمود

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 332-355   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1913798.2125

نویسندگان

مهسا کمال‌پور¹؛ شهرام مدرس خیابانی^{* 2}؛ محمد جواد حجازی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان شناسی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.

²استادیار گروه آموزش و مترجمی زبان انگلیسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

³استادیار گروه زبان انگلیسی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.

چکیده

دیدگاه‌های چندی به‌منظور تحلیل متن‌های ادبی مبتنی بر داده‌های واقعی زبان وجود دارد که می‌توان در این خصوص به تحلیل‌های پیکره ­یار و دیدگاه «کلیدواژگی» اشاره کرد. مقالۀ حاضر سفرنامه و  رمان­ های «غرب‌زدگی، خسی در میقات، مدیر مدرسه، اورازان، تات­ نشین­ های بلوک زهرا» از جلال آل احمد و «مدار صفر درجه، غریبه­ ها، پسرک بومی و همسایه ­ها» از احمد محمود را بر اساس این دو دیدگاه تحلیل می‌کند. تحلیل پیکره ­یار روش سودمندی است که به‌واسطۀ آن می‌توان به بررسی بازنمود ایدئولوژی در صورت­ های زبانی در حوزه ­ای چون زبان‌شناسی پرداخت. متن­ های ادبی نیز اعم از  رمان­ ها و سفرنامه ­هایی که توسط نویسندگان شکل می­ گیرد، نشأت گرفته از ایدئولوژی نهفتۀ ویژه ­ای است تا مخاطب را به سمت آنچه مدنظر نویسنده است سوق دهد. پژوهش حاضر درصدد آن است تا با تکیه‌بر کلیدواژه‌های موجود در آثار این دو نویسنده، با بهره‌گیری از رویکرد نظری بیکر (2006) و با استفاده از روش تحقیق توصیفی و تحلیل محتوا و همچنین با روش گردآوری پیشینة پژوهش به‌صورت کتابخانه ­ای و با تکیه بر پیکره‌های زبان به بررسی فضای سیاسی و اجتماعی حاکم در آثار آن­ها بپردازد. برای دستیابی به تحلیل مناسب با تکیه بر ابزار رایانشی ورد اسمیت، 3 کلیدواژۀ واژگانی که از فراوانی زیادی برخوردار بودند از هر اثر استخراج شد و سپس در قالب 54 جمله- نمونه مبتنی بر رویکرد ون‌دایک مورد تحلیل قرار گرفت و مشخص شد که رویکرد نویسندگان بیانگر چه نوع ویژگی‌های ایدئولوژیک بوده است. نتایج حاصل نشان‌دهندۀ نگرش و ایدئولوژی آسیب­شناختی جلال آل احمد و احمد محمود در جوامع انسانی بود.

کلیدواژه‌ها

تحلیل گفتمان انتقادی؛ کلیدواژه؛ کلیدواژگی؛ جلال آل احمد؛ احمد محمود

مراجع

کتاب‌ها

آقاگل‌زاده، فردوس (1394) تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: علمی و فرهنگی.

آل احمد، جلال (1370) تات‌نشین‌های بلوک زهرا، تهران: امیرکبیر.

آل احمد، جلال (1382) خسی در میقات، چاپ نهم، تهران: فردوس.

آل احمد، جلال (1385) غرب‌زدگی، تهران: نشر خرم.

آل احمد، جلال (1397) اورازان، تهران: هرم.

آل احمد، جلال (1397) مدیر مدرسه، تهران: جامه‌دران.

بشیری، محمود (1390) جلال‌پژوهی، (مجموعه مقالاتی دربارۀ آرا و اندیشه‌های جلال آل احمد به قلم گروهی از نویسندگان)، چاپ اول، تهران: خانه کتاب.

دستغیب، عبدالعلی (1378) نقد آثار احمد محمود، تهران: معین.

دستغیب، عبدالعلی (1390) نقد آثار جلال آل احمد، چاپ اول، تهران: خانه کتاب.

سلطانی علی اصغر (1392) قدرت، گفتمان و زبان، ساز و کارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی، تهران: نشر نی. محمود، احمد (1357) همسایه‌ها، تهران: امیرکبیر.

محمود، احمد (1372) مدار صفر درجه، تهران: معین.

محمود، احمد (1398) پسرک بومی، تهران: معین. محمود، احمد (1398) غریبه‌ها، تهران: معین.

مقالات

آقاگل‌زاده، فردوس، غیاثیان، مریم‌سادات. (1386). رویکردهای غالب در تحلیل‌ گفتمان انتقادی. زبان و زبان‌شناسی، 3(5)، 39-54.

اًجاکیانس، آناهید. (1383). مروری بر آثار احمد محمود. نامۀ فرهنگستان، 7(3)، 158-166.

خانی اسفند آباد، سامان، نظری، ماه. (1399). تحلیل جامعه شناسانۀ رُمان دل کور اثر اسماعیل فصیح. فصل‌نامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(43)، 141-170. doi: 10.30495/dk.2020.672391

خیرآبادی، رضا. (1393). بررسی پیکره‌بنیاد شیوه نام‌دهی خلیج فارس در مطبوعات و رسانه‌های آمریکایی به شیوه تحلیل گفتمان انتقادی. جستارهای زبانی، 5(4)، 102-87.

زمانی، زهرا. (1387). معرفی و نقد کتاب اورازان اثر جلال آل احمد، قابل دسترس در http://zamanyz.blogfa.com/post/4.

سامنی، سامان، مدرس خیابانی، شهرام. (1394). تحلیل پیکره ‌بنیاد گفتمان سیاست اقتصاد مقاومتی از دیدگاه مقام معظم رهبری. پژوهش‌های ارتباطی، 22(82)، 107-121. doi:10.22082/cr.2015.15108

شکری‌زاده، سمیه. (1386). ادبیات اقلیمی در رمان‌های احمد محمود. ادبیات داستانی، (112)، 52-58.

علیپور گسکری، بهناز. (1389). اندیشه‌های جلال آل احمد در آیینة داستان‌هایش. کتاب ماه ادبیات، 44(158)، 35-38.23.

قبادی حسینعلی. (1388). تحلیل گفتمان غالب در رمان سووشون سیمین دانشور. نقد ادبی، 2(6)، 183-149. 20.1001.1.20080360.1388.2.6.1.4 :dor

کاظمی، سیمین، نواح، عبدالرضا. (1393). بررسی کلیشه‌های جنسیتی در آثار داستانی جلال آل‌احمد. جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، 6(1)، 43-63. doi: 10.22059/jsal.2014.53609

کمال‌پور، مهسا، مدرس خیابانی، شهرام، حجازی، محمد جواد. (1399). نقش کلیدواژه‌ها در تحلیل گفتمان مطالعة موردی: «خسی در میقات» و «غرب‌زدگی» دو اثر از جلال آل احمد. فصلنامه علمی – پژوهشی زبان‌شناسی اجتماعی، 3(3)، 55-76. doi: 10.30473/il.2019.46452.1265

یارمحمدی، لطف‌اله، یمینی، مرتضی، قنبری، لیلا. (1391). مقایسۀ تحلیل انتقادی گفتمان داستان‌های کوتاه معاصر بزرگ‌سالان و داستان‌های کوتاه معاصر نوجوانان. مطالعات ادبیات کودک، 1(1)، 143-166. doi: 10.22099/jcls.2012.455

یاسمی، کلثوم، آقاگل‌زاده، فردوس. (1395). تحلیل گفتمان انتقادی کتاب امریکن اینگلیش فایل با استفاده از مدل ون دایک. فصلنامه مطالعات فرهنگ – ارتباطات، 17(34)، 186-20. doi: 10.22083/jccs.2016.23956

منابع لاتین

Baker P. (2006) Using Corpora in Discourse Analysis. Continuum. London: New York.

Scott M, Tribble Ch (2006) Textual patterns: Key Word and Corpus Analysis in Language Education [Studies in Corpus Linguistics 22]. Amsterdam: John Benjamins.

Scott M. (2007) Keyness in shakespeare's plays: Natural Processing Lab, Masaryk University.

Van Dijk TA. (1998) Ideology: A multidisciplinary approach, sage publication.

Van Dijk TA. (1997) Discourse studies. A Multidisciplinary Introduction. Vol. 1. London: Sage.

Van Dijk TA. (2001) Political discourse and ideology, working paper, unpublished.