بررسی شعر اعتراض در سروده های منتقدترین شاعران مشهور انقلاب اسلامی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 467-491   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1914326.2120

نویسندگان

رضا کریمی لاریمی¹؛ رضا فرصتی جویباری^{* 2}؛ حسین منصوریان³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائمشهر، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائمشهر، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائمشهر، ایران.

چکیده

در دورۀ انقلاب اسلامی، شاعران متعهد و ملتزم، برای دفاع از ارزش‌های انقلاب و ترویج افکار انقلابی، به بیان واقعیت‌­ها و انتقاد از مشکلات و بیان مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی، اخلاقی، اقتصادی و... دوران خود پرداخته‌اند. که این اشعار به «شعر اعتراض» موسوم گشته‌اند. شعر اعتراض به عنوان جریان ادبی نوپا، نوعی شعر اجتماعی و از بن­مایه‌های شعر پایداری سرچشمه می‌گیرد. از میان شاعران، سلمان هراتی، سید حسن حسینی، قیصر امین پور و علیرضا قزوه از جمله شاعران منتقد به شمار می‌روند. این پژوهش سعی دارد به بررسی درونمایه‌ها، شیوه‌های بیان، لحن و قالب اعتراضی در اشعار شاعران مشهور بعد از انقلاب اسلامی در حیطه‌های گوناگون (سیاسی، اجتماعی، مذهبی، اخلاقی، اقتصادی، فرهنگی و...) بپردازد و وجه اشتراک و افتراق سروده‌های آن‌ها را در این زمینه بررسی نماید. این جستار به شیوه توصیفی، تحلیلی، آماری و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای انجام شده است. شاعران در انتقاد از معضلات کشور یا جامعه بشری از نگرشی واقع گرایانه و در عین حال فرامرزی برخوردارند، به طوری که، اشعار اعتراضی آنان بازتابی از شرایط اجتماعی و سیاسی جامعه و زمان است و چنین اشعاری علاوه بر حضور فعال شاعران معترض در عرصه‌های سیاسی و ادبی جامعه، تأئیدی است بر نظریه جامعه شناختی ادبیات که هنر را همواره از بستر‌های اجتماعی و سیاسی متاثر می‌داند و در نهایت اینکه هدف شعر اعتراض، حفظ ارزش‌های اسلامی، اصلاح نمودن جامعه و مبارزه با بی­عدالتی است. بنابرابن بیشترین بسامد بازتاب درون­مایه‌های اعتراضی در اشعار سید حسن حسینی و کمترین نمود آن مربوط به قیصر امین پور است که به ترتیب در قالب‌های سپید، نیمایی، غزل، هایکو، رباعی و... در زمینه‌های سیاسی و اجتماعی سروده شده است که گاهی این اعتراض‌ها جهانی و گاهی داخلی  است که اعتراض‌های نوع اول حول اعتراض به سیاست‌های قدرت‌های جهانی می‌چرخد و اعتراض‌های درون کشوری مربوط به بی­عدالتی‌های موجود در جامعه است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات انقلاب اسلامی؛ شعر اعتراض؛ سلمان هراتی؛ سید حسن حسینی؛ قیصر امین پور و علیرضا قزوه

مراجع

کتاب‌ها

امین‌پور، قیصر (1388) مجموعۀ کامل اشعار قیصر امین‌پور، تهران: مروارید.

پورممتاز، علیرضا (1372) فرهنگ چاپ و نشر، تهران: موسّسۀ نمایشگاه‌های فرهنگی.

حسینی، سیّد حسن (1388الف) از شراب‌های روسری مادرم، تهران: انجمن شاعران ایران.

حسینی، سیّد حسن (1388ب) در ملکوت سکوت، تهران: انجمن شاعران ایران.

حسینی، سیّد حسن (1388ج) سفرنامه گردباد، تهران: انجمن شاعران ایران.

حسینی، سیّد حسن (1388د) هم‌صدا با حلق اسماعیل، تهران: سورۀ مهر.

حسینی، سیّد حسن (1381) گنجشک و جبرئیل، تهران: نشر افق.

حسینی، سیّد حسن (1387الف) نوش‌داروی طرح ژنریک، تهران: سورۀ مهر.

حسینی، سیّد حسن (1387ب) گزیدۀ شعر جنگ، تهران: سورۀ مهر.

سارتر، ژان پل (1388) ادبیّات چیست؟، ترجمۀ ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی، تهران: نیلوفر.

سنگری، محمدرضا (1389) ادبیّات دفاع مقدس، تهران: بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس.

قزوه، علیرضا (1369) از نخلستان تا خیابان، تهران: سورۀ مهر.

قزوه، علیرضا (1373) شبلی و آتش، تهران: موسّسۀ محراب اندیشه.

قزوه، علیرضا (1387) سورۀ انگور، تهران: نشر توسعۀ کتاب ایران.

قزوه، علیرضا (1390) عشق علیه السلام، تهران: سورۀ مهر.

قزوه، علیرضا (1393) پژوهش‌نامۀ ادبیّات انقلاب اسلامی و دفاع مقدّس، 2جلد، (نقد و بررسی قالب‌ها و گونه‌های مختلف با نقد دکتر صادق آئینه وند)، تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا.

کاظمی، محمّدکاظم (1390) ۱۰ شاعر انقلاب، تهران: سورۀ مهر.

گلدمن، لوییس (1381) جامعه‌شناسی ادبیّات، ترجمۀ محمّد پوینده، تهران: نشر هوش و ابتکار.

کافی، غلامرضا؛ آئینه‌وند، صادق (1389) پژوهش‌نامۀ ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس (نقد و بررسی قالب‌ها و گونه‌های مختلف)، تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا.

معین، محمد (1379) فرهنگ فارسی، جلد اول، تهران: امیر کبیر.

مولانا، حمید (1380) ابعاد عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علی (ع)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

هراتی، سلمان (1380) مجموعۀ کامل شعرهای سلمان هراتی، تهران: دفتر شعر جوان.

مقالات

ایشانی، طاهر. (1394). انتقاد در شعر شاعران زن پس از انقلاب (فاطمه راکعی و سپیده کاشانی)، پژوهش‌نامه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 6(2)، 1– 21.

باقری، بهادر و توکلی، فاطمه. (1394). قیصر امین‌پور شاعر منتقد. نشریه ادبیات پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان، 7(12)، 45-60.

پشت‌دار، علی‌محمد. (1389). چشم‌انداز آزادگی و عدم اعتراض در شعر فارسی. دوفصلنامۀ علوم ادبی، 3(5)، 172-157.

حسینی مؤخر، سید محسن، نجات، سید حمید. (1395). بررسی تطبیقی درونمایه اعتراض در شعر احمد مطر و علیرضا قزوه. مطالعات تطبیقی فارسی و عربی، 1(2)، 66-39.

رحمدل، غلامرضا. (1389). بررسی محتوایی و تصویری شعر سلمان هراتی در مجموعۀ آسمان سبز. فصلنامۀ پژوهشی کاوش‌نامه، 11(20)، 117-136. 

رحیمی، سیدمهدی و دیگران. (1393). کاوشی در مضامین انتقادی شعر برخی از شاعران معروف دهۀ اول انقلاب اسلامی. فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، 11(36)، 131-149.

سازمند، فهیمه. (1396). شکوائیه و اعتراض در اشعار علیرضا قزوه. مطالعات، ادبیات عرفان و فلسفه، 3(3)، 83- 91.

سجادی‌راد، صدیقه، ذاکری، احمد. (1398). اعتراض در مثنوی مولانا. فصل‌نامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 11(42)، 105-132.

فتوحی، محمود. (1387). سه صدا، سه رنگ، سه سبک در شعر قیصر امین‌پور. ادب پژوهی، 2(5)، 9-30.

لنگرودی، محمد شمس. (1390). شعر و هنر یک نوع اعتراض است به جهان. نشریۀ گزارش، (227)، 64-58.