بررسی، تحلیل و طبقه بندی کرامات مشایخ در طبقات الصّوفیّه از خواجه عبدالله انصاری

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 214-239   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.692068

نویسندگان

فتحیه السادات کارآموز¹؛ رضا اشرف زاده^{* 2}؛ سید مجید تقوی بهبهانی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

چکیده

کرامت یکی از مفاهیم مهم و مورد مناقشه در عرفان اسلامی است. خواجه عبدالله انصاری در طبقات ­الصّوفیّه، نام بسیاری از صوفیان را ذکر کرده و رفتار و اندیشۀ آن­ها را تبیین نموده است. او برای تحقّق این هدف، کرامات بسیاری را شرح داده و کیفیّت تخلّق مشایخ به مبانی معرفتی را بازگو کرده است. در این تحقیق، با روش توصیفی­ و استناد به منابع کتابخانه­ ای، کرامت­های ذکر شده در اثر مذکور،  دسته بندی و چرایی بسامد آن واکاوی شده است. همچنین، توصیفاتی از کارکردهای اجتماعی این پدیده ارائه گردیده است. بررسی آراء انصاری نشان می­ دهد که کرامت­ ها عمدتاً در دوران حیات عارف و در مواردی، پس از مرگ او تجلّی پیدا کرده ­اند. کرامات واقع­شده در زمان حیات عبارتند از: اطلاع از غیب؛ ذهن­ خوانی و فراست؛ تصرّف در نیروها و عناصر طبیعت؛ شنیدن ندای هاتف؛ تصرّف در اشیاء و قلب آن؛ زنده کردن موجودات و سخن گفتن با آنان؛ طی­ الأرض؛ مرگ و حیات ارادی؛ شفای بیماران. کراماتی که پس از مرگ آشکار شده­ اند، عبارتند از: سخن گفتن در عالم خواب و رؤیا؛ نقش بستن آیه و ذکر بر بدن متوفی؛ غیب شدن جنازۀ فرد. هدف اصلی اولیاءالله از به ­کارگیری این کرامات، تنبّه مریدان و تشویق آن­ها به پیمودن راه سلوک است. در این اثر، برخلاف سنّت مقامات­ نویسی عرفانی، نشانه­ های ملموسی از کارکرد تحذیری کرامت به نیّت تحقیر و منکوب منکران تصوّف وجود ندارد که این سنّت­ گریزی آگاهانه را می­توان برآیند نگرش مبتنی بر رجاء و امید مؤلّف و گرایش ­های عاشقانۀ او در وادی عرفان دانست.

کلیدواژه‌ها

خواجه عبدالله انصاری؛ طبقات الصّوفیّه؛ عرفان؛ کرامت؛ مشایخ

مراجع

کتاب‌ها

ابن عربی، محی‌الدّین (1387) ترجمۀ فتوحات مکّیّه (باب‌های 188-162)، برگردان از محمّد خواجوی، چاپ دوّم، تهران: انتشارات مولی.

انصاری، خواجه عبدالله (1362) طبقات‌الصّوفیّه، تصحیح و حواشی و تعلیقات و فهارس و فرهنگ و فوائد دستوری از عبدالحیّ حبیبی قندهاری، به کوشش حسین آهی، تهران: فروغی.

انصاری، خواجه عبدالله (1386) طبقات‌الصّوفیّه، مقدّمه و تصحیح و مقابله و فهارس از محمّدسرور مولایی، چاپ دوّم، تهران: توس.

بورکوی، ژرژ (1379) سرگذشت پیر هرات، ترجمۀ روان فرهادی، تهران: مؤسّسۀ فرهنگی هنری الست فردا.

ثروت، منصور (1388) رؤیا در متون عرفانی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.

روزبهانی، محمّد (1391) سیر سالک، تهران: انتشارات آوای منجی.

شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا (1394) در هرگز و همیشۀ انسان؛ از میراث عرفانی خواجه عبدالله انصاری، تهران: سخن.

شیروانی، علی (1379) شرح منازل‌السّایرین خواجه عبدالله انصاری، بر اساس شرح عبدالرزّاق کاشانی، چاپ دوّم، تهران: الزّهراء.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1374) رسالۀ قشیریّه، ترجمۀ علی بن عثمان، تصحیحات و استدراکات از بدیع‌الزّمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.

گوهرین، سیّدصادق (1388) شرح اصطلاحات تصوّف، جلد 8، تهران: زوّار.

مصباح یزدی، محمّدتقی (1386) در جستجوی عرفان اسلامی، تدوین و نگارش از محمّد مهدی نادری قمی، تهران: انتشارات امام خمینی.

مطهّری، مرتضی (1385) کلّیّات علوم اسلامی، جلد 2، تهران: صدرا.

هجویری غزنوی، علی بن عثمان (1375) کشف‌المحجوب، به تصحیح ژوکوفسکی، با مقدمۀ دکتر قاسم انصاری، چاپ دوّم، تهران: کتابخانۀ طهوری.

مقالات

افراسیاب‌پور، علی‌اکبر. (1388). نگاهی انتقادی به اندیشه‌های عرفانی خواجه عبدالله انصاری. فصل‌نامۀ عرفان اسلامی، 6 (22)، 31-13.

جلیلی، رضا و ظریف عمارت‌ساز، بهاره. (1396). واکاوی نظریّۀ وحدت وجود در نگرش عرفانی ابوسعید ابوالخیر (نگاهی نو به تصوّف پیر مهنه). فصل‌نامۀ تخصصی زبان و ادبیّات فارسی، 13(12)، 127-110.

حقّی، مریم. (1397). شیوه‌های کرامت شفابخشی در متون نثر عرفانی. مجلّۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 14(53)، 154-121.

صدری‌نیا، باقر و ابراهیم‌پور نمین، محمّد. (1394). دگرگونی گسترۀ کرامات در مناقب-نامه‌های مشایخ تصوّف. مجلّۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 10(37)، 182-145.

موسوی، جلال. (1394). بررسی کرامت و کارکردهای آن در متون متقدّم صوفیّه. مجلّۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 11(40)، 318-291.

پایان‌نامه

حیدری رامشه، ناهید. (1393). سیر تحوّل کرامات اولیاء در مقامات عرفانی (با تأکید بر اسرارالتّوحید، کلمات‌النّور، مقامات خواجه عبدالله انصاری و مقامات ژنده‌پیل)، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما حسین قربان‌پور آرانی، دانشگاه کاشان.