عوامل مؤثر بر ارتقای کیفیت محیطی در محلات دارای اسکان نامتعارف با رویکرد رضایتمندی ساکنین (مطالعه موردی: محله بی‌سیم زنجان)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 5، دوره 18، شماره 3 - شماره پیاپی 64، آذر 1402، صفحه 65-79   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

پری علوی^{* 1}؛ هومن ثبوتی²

¹دانش آموخته دکتری، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران

²استادیار، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران

چکیده

مقدمه: در دهه‌های اخیر همگام با توسعه بی‌رویه شهرنشینی و افول وجوه کیفی محیط­های سکونتی چاره‌جویی برای یافتن راه‌حل مؤثر در جهت ارتقای کیفیت محیطی، به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مدیران و برنامه­ ریزان شهری تبدیل‌شده است.
هدف: ارتقای کیفیت محیطی در محلات دارای اسکان نامتعارف و شناسایی عوامل مؤثر در افزایش رضایتمندی ساکنین.
روش شناسی تحقیق: پژوهش حاضر ازنظر ماهیت کاربردی و ازلحاظ روش انجام توصیفی- تحلیلی است. حجم نمونه آماری با استفاده از فرمول کوکران و به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده، به تعداد 376 نفر تعیین‌شده است. داده‌های حاصل از پرسشنامه‌ها با استفاده از مدل تحلیل عاملی اکتشافی و رگرسیون چند متغیره خطی مورد ارزیابی قرار گرفتند. پس از استخراج معیارها  برای سنجش کیفیت محیطی محله و میزان رضایت شهروندان از آزمون T تک نمونه‌ای استفاده‌شد.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: محله پرتراکم بی‌سیم در شمال شرقی شهر زنجان با مساحت تقریبی 82 هکتار از محلات بدون هسته روستایی است که محله هدف تحقیق می­باشد.
یافته ­ها: انجام آزمون رگرسیون بر روی عوامل کالبدی، اجتماعی، عملکردی، ادراکی و مدیریتی نشان می­دهد که بین مؤلفه‌های اصلی (متغیرهای مستقل) و کیفیت محله (متغیر وابسته) ارتباط خطی برقرار است. همچنین با توجه به بالابودن بار عاملی مؤلفه کالبدی، متغیرهای این عامل همبستگی بیشتری باکیفیت محیطی محله بی‌سیم دارند و وجود رابطه معنادار بین عوامل کیفیت محیطی و رضایت ساکنین مورد تایید است. درنهایت بعد از مؤلفه سازمان فضایی و نفوذپذیری که در رتبه نخست ترجیحات ساکنین برای ارتقای کیفی محله قرار دارد؛ متغیرهای عامل مدیریتی اعم از: کنترل و نظارت، مدیریت و نگهداری، تأمین آسایش بصری و محیطی در اولویت‌های بعدی قرار دارند. در میان عوامل ادراکی، اجتماعی و عملکردی نیز به ترتیب مؤلفه‌های ایمنی و امنیت، تعاملات اجتماعی و سازگاری و تجانس و قابلیت دسترسی نسبت به سایر مؤلفه‌ها مورد تأکید ساکنین قرار گرفته است.  
نتایج: نتایج بررسی عوامل مؤثر در شاخص کیفیت محیطی نشان می‌دهد که بهبود وضعیت کیفیت محله بی‌سیم مستلزم توجه هم‌زمان به همه عوامل دخیل در کیفیت محیط است و کیفیت زندگی نیز درگرو توزیع عادلانه خدمات و تسهیلات شهری و افزایش رضایت آنان از زندگی است.

کلیدواژه‌ها

سکونتگاه؛ اسکان نامتعارف؛ رضایتمندی سکونتی؛ کیفیت محیط؛ محله بی‌سیم

مراجع

احدنژاد، محسن و علی­پور، سمیه. (1392). بررسی روند مداخله در مناطق اسکان غیررسمی با تأکید بر سیاست تخریب و پاک‌سازی. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. 14(4)، 40-21.  

آمارنامه شهر زنجان. (1396). زنجان: معاونت برنامه‌ریزی و توسعه انسانی شهرداری زنجان. قابل‌دسترس در

باستانیان شاهگلی، مریم؛ پناهی، علی و عبدالله زاده طرف، اکبر. (1397). ارزیابی شاخص‌های کیفیت زندگی شهری در بافت‌های قدیم و جدید شهر تبریز (نمونه موردی: مرزداران و کوچه‌باغ). مطالعات جامعه‌شناسی. 11(39)، 89-73.

پوراحمد، احمد؛ زنگنه شهرکی، سعید و حیدری، اصغر. (1399). سنجش کیفیت زندگی در بافت ناکارآمد شهری (مطالعه موردی: ناحیه یک منطقه 15 شهر تهران). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی. 15(3)، 774-759.  

پورمحمدی، محمدرضا؛ حکیمی، هادی و میرزایی، علی. (1398). سنجش میزان رضایت‌مندی ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی از خدمات ارائه‌شده مدیریت شهری (موردی: محله پاسداران تبریز). مجله مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 3(14)، 603-585.

تولایی، روح‌الله؛ اعظمی، محمد و ایراندوست، کیومرث. (1393). شاخص‌های تعریف و تعیین سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 6(21)، 60-43.

حسینی، سید هادی و چینی چیان، مرتضی. (1390). تحلیلی از ویژگی‌های اسکان غیررسمی در شهر اراک؛ محله‌های باغ خلج و شهرک علی ابن ابیطالب (ع). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 2(5)، 82-57.  

حیدری، تقی و محمدی، شهرام. (1399). تحلیل و ارزیابی آسیب‌های اجتماعی در محلات دارای اسکان غیررسمی (مطالعه موردی: محله اسلام‌آباد - شهر زنجان). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 11(40)، 76-59.  

حیدری، محمدتقی؛ زیاری، کرامت الله؛ مشکینی، ابوالفضل و انبارلو، علیرضا. (1397). واکاوی زیست پذیری در فضاهای شهری با رویکرد کالبدی (مطالعه موردی: شهر زنجان). جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 8(4)، 40-23.  

حیدری، محمدتقی؛ برزگر، صادق و احد نژاد روشتی، محسن. (1398). توانمندسازی محلات غیررسمی شهر با رویکرد هم پیوندی مردم فضا. مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 9(33)، 127-102.

دویران، اسماعیل. (1399). سنجش زیست پذیری بافت‌های شهری با تأکید بر پایداری اجتماعی (مطالعه موردی: محلات اسکان غیررسمی شهر همدان). جغرافیای اجتماعی شهری. 1(7)، 64-47.  

رجائی، سید عباس؛ عباسی فلاح، وحید و نجفی، اسماعیل. (1398). ارزیابی تطبیقی شاخص‌های عینی و ذهنی کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های غیررسمی شهر ورامین. آمایش محیط، 46(12)، 176-149.

رحیمی، لیلا و کرمی، اسلام. (1398). ارزیابی عوامل مؤثر بر ادراک ساکنین از کیفیت‌های محیطی محله (نمونه موردی: کوی گلشهر و پرواز تبریز). مطالعات شهری، 8(30)، 40-29.

رضایی، الهام. (1393). استفاده از طراحی در افزایش امنیت اجتماعی فضاهای جرم خیز شهری (نمونه موردی: محله بیسیم زنجان). پایان‌نامه منتشرنشده کارشناسی ارشد رشته معماری، دانشگاه زنجان، دانشکده مهندسی، گروه معماری.

رمضان­پور، مهرناز؛ شرقی، علی و صالح صدق پور، بهرام. (1399). شناسایی و اولویت‌بندی معیارهای اجتماعی و کالبدی مجموعه‌های زیستی ناهمگن مبتنی بر ادراک همسایگان (مورد پژوهی: محله حسن‌آباد زرگنده). معماری و شهرسازی ایران، 11(2)، 172-153.  

زالی، نادر؛ رحمتی و یوسف و چاره، نجمه. (1394). ارزیابی و نقدی بر طرح ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی شیراز؛ مطالعه موردی محله مهدی‌آباد (کتس بِس). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 6(23)، 132-115.  

سالاری سردری، فرضعلی؛ حیدری مقدم، مصطفی؛ سبحانی، نوبخت و عارفی، اعظم (1399). بررسی مؤلفه‌های کیفیت زندگی در فضاهای شهری (مطالعه موردی: شهر لامرد). پژوهش‌های منظر شهر، 1(2)، 91-53.

سجاد زاده، حسن؛ ایزدی، محمد سعید و حقی، محمدرضا. (1395). راهبردهای ارتقاء کیفیت محیطی سکونتگاه‌های غیررسمی بر مبنای نظرات ساکنین، (نمونه مطالعه: محله حصار در شهر همدان). محیط‌شناسی، 42(1)، 96-81.  

سلطانی، لیلا و دارابی، مریم (1393). ارزیابی کیفیت محیط در محله‌های تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله نفر آباد شهرری). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 84(3)، 429-439.

شاهیده، شیرین؛ کابلی، محمدهادی؛ دولت‌آبادی، فریبرز و شالی امینی، وحید. (1400). شناسایی و اولویت‌بندی معیارهای محیطی مؤثر در کیفیت سکونتگاه‌های غیررسمی با استفاده از روش دلفی و تکنیک شانون (نمونه موردی: کلان‌شهر مشهد). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 18(1)، 80-69.  

طبیبیان، منصور و منصوری، یاسر. (1392). ارتقای کیفی محیطی و رضایتمندی از زندگی در محبت جدید با اولویت‌بندی اقدامات بر اساس نظریات ساکنان. محیط‌شناسی، 39(4)، 1-16.

علوی، پری؛ ثبوتی، هومن و شهبازی، مجید. (1400). شناسایی و اولویت‌بندی معیارهای تعیین‌کننده کیفیت محیطی در فضاهای گمشده پیرا شهری (موردمطالعه: محله بی‌سیم زنجان). توسعه فضاهای پیرا شهری، 3(2)، 241-225.  

علی زاده، جابر و محمدی، جمال. (1399). تحلیلی بر تأثیر سطح رضایت از پایداری کالبدی- محیطی بر مؤلفه‌های کیفیت زندگی ساکنان در محلات شهری (نمونه موردی: محلات مرکزی شهر اردبیل).  آمایش جغرافیایی فضا، 10(38)، 218-197.

کلبادی، نبی الله؛ حبیب، فرح و طغیانی، شیرین. (1399). واکاوی پایداری محلات شهری با تأکید بر کیفیت محیط در جغرافیای قدیم تهران (نمونه موردی: محله سنگلج). علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 7(22)، 334-319.        

گلپایگانی، ندا؛ میری، غلامرضا و انوری، محمود رضا. (1400). واسنجی وضعیت کالبدی سکونتگاه‌های غیررسمی با تأکید بر مدیریت شهری (شهرک جعفرآباد کرمانشاه). مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، 2(6)، 144-125.

مرکز آمار ایران (1398). سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان زنجان 1395. تهران: انتشارات مرکز آمار ایران.

نصیری، اسماعیل. (1393). راهبردهای کاهش فقر شهری با تأکید بر اجتماعات محلی (مورد پژوهی: محله بی‌سیم شهر زنجان). مطالعات برنامه‌ریزی شهری. 2(7)، 125-107.      

Afacan, Y. (2015). Resident satisfaction for sustainable urban regeneration, Proceedings of the Institution of Civil Engineers. Municipal Engineer, 168(4), 220-234.  

Bonaiuto, M., Fornara, F., Ariccio, S., Cancellieri, U., & Rahimi, L. (2015). Perceived Residential Environment Quality Indicators (PREQIs) relevance for UN-HABITAT City Prosperity Index (CPI). Habitat International, 45(3), 53-63.

Darkey D., & Kriuki A. (2013). A Study on Quality of Life in Mathare, Nairobi, Kenya. Journal of human ecology, 41(3), 207-219.

El Din، H. S., Shalaby, A., Farouh, H. E., & Elariane, S. A. (2013). Principles of Urban Quality of Life for a Neighborhood. Hbrc Journal, 91(2), 86-92.

Ismail, F., Jabar, I.L., Janipha, N.A.I., & Razali, R. (2015). Measuring the Quality of Life in Low Cost Residential Environment. Journal of Procedia - Social and Behavioral Sciences, 168(2), 270-279.

Marais, L., & Ntema, J. (2013). The upgrading of an informal settlement in South Africa: Two decades onwards. Habitat International, 39(3), 85-95.

Naceur, F. (2013). Impact of urban upgrading on perceptions of safety in informal settlements: Case study of Bouakal, Batna. Frontiers of Architectural Research, 2(4), 400-408.

Owen, K.K., & Wong, D.W. (2013). An Approach to Differentiate Informal Settlements Using Spectral, Texture, Geomorphology and Road Accessibility Metrics. Applied geography, 38(2), 107-118.

Richards, R., O’leary, B., & Mutsonziwa, K. (2006). Measuring Quality of Life in Informal Settlements in South Africa. Journal of Social Indicators Research, 81(1), 375-388.

Ruther, H., Hagai, M. M., & Mtalo, E.G. (2002). Application of Snakes and Dynamic Programming Optimization Technique in Modeling of Buildings in Informal Settlement Areas. Journal of Photogrammetry & Remote Sensing, 56(1), 269-282.

Usamah, M., Handmer, J., Mitchell, D., & Ahmed, I. (2014). Can the vulnerable be resilient? Co-existence of vulnerability and disaster resilience: Informal settlements in the Philippines. International Journal of Disaster Risk Reduction, 10(3), 178-189.

Westaway, M. (2006). A Longitudinal Investigation of Satisfaction with Personal and Environmental Quality of Life in an Informal South African Settlement, Doorknob, Soweto. Habitat International, 30(3), 175–189.

Wokekoro E., & Owei, O. B. (2014). An Assessment of Residential Quality of Life in Informal Settlements in Port Harcourt Municipality. Journal of Humanities and Social Science (IOSR-JHSS), 9(3), 26-11.