بررسی لایه های تفسیری قصۀ دژ هوش ربا براساس نظریۀ ژان لاکان

مطالعات نقد ادبی

دوره 16، شماره 51، اسفند 1400، صفحه 9-40   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مژگان ونارجی¹؛ لطیفه سلامت باویل^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران (نویسندۀ مسئول)

چکیده

خلاصه‌ای از تعالیم و خطوط اصلی تفکر عرفانی مولانا با رویکردی متعادل و دمواکراتیک در قصۀ «دژ هوش‌ربا» به مخاطب عرضه شده است.در این روایت، عقاید مختلف به گونه‌ای طرح شده تا مجالی برای رد یا قبول یا مشارکت در اندیشه‌ها برای مخاطب مهیا گردد. مولانا می‌کوشد با انگیزۀ فردشوندگی، سالک را پس از رسیدن به «مرحلۀ آینه» و عبور از «ساحت خیالی» به «ساحت نمادین» برساند که تقرب به نفس وحدت یافته و نزدیکی به مرحلۀ فنا و بقا در حقیقت ازلی را در پی دارد. در این داستان ابتدا شاهزادگان با نهی و انذار پدر، احساس فقدان و جداشدگی از اصل حقیقت را تجربه می‌کنند. سپس سلوک را به شکل سفر و آرکی‌تایب جست‌وجو، آغاز می‌نمایند. پس از عبور از مرحلۀ آینه (کسب آگاهی‌های ابتدایی) وارد ساحت خیالی(قلعه ذات‌الصور) می‌شوند. با کمک ابژه-های دیگریِ کوچک (شیخ بصیر و شاه چین) سعی می‌کنند برای رسیدن به حقیقت از عالم خیالی به عالم نمادین بروند. در پایان، برادر کوچک یعنی عارف واصل با جستجوی دختر در درون خود به مقصد می‌رسد. در این داستان مولانا در نقش‌های سالک، مرشد، پیر و یاریگر ظاهر می‌شود و با ناتمام گذاشتن داستان، به نوعی بر جاودانگی روح والای انسانی و تداوم عشق الهی تأکید کرده، سیر زندگانی خود و نهایت خاموشی و غوطه ور شدن در دریای حقیقت الهی را ترسیم می‌کند.این نوشتار در پی تفسیر و بیان سیر رشد روانی، تکامل سالک و نمود ضمیر ناخودآگاه در این قصه از دیدگاه ژان لاکان به روش تأویلی ـ تفسیری و تحلیل محتوای کیفی است.

کلیدواژه‌ها

تمثیل؛ تفسیر؛ دژهوش‌ربا؛ ژان لاکان

مراجع

پاینده، حسین.(1397). نظریه و نقد ادبی، جلد اول، چاپ اول، تهران: سمت.

پورنامداریان، تقی.(1388). در سایۀ آفتاب، چاپ سوم، تهران: سخن.

جعفری، سید جعفر.(1379). مولوی و جهان­بینی­ها، چاپ اول، تهران: موسسۀ تدوین و نشر آثار علامه جعفری.

خطیبی، احمد.(1396). درآمدی بر تمثیل در ادبیات فارسی، چاپ اول، تهران: زوار.

چتیک، ویلیام، شیمل، آنه ماری و دیگران.(1386). میراث مولوی (شعر و عرفان در اسلام)، ترجمۀ مریم مشرف، چاپ اول، تهران: سخن.

رازی، شمس قیس.(1383). المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی و مدرس رضوی، چاپ پنجم اول، تهران: دانشگاه تهران.

زرین­کوب، عبدالحسین.(1378). بحر در کوزه(نقد و تفسیر قصه­ها و تمثیلات مثنوی)، چاپ هشتم، تهران: علمی.

زمانی، کریم.(1378). شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر ششم، چاپ اول، تهران: اطلاعات.

سجادی، سید جعفر.(1393). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ دهم، تهران: طهوری.

شهیدی، سید جعفر.(1390). شرح مثنوی، دفتر ششم، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.

شمیسا، سیروس.(1391). مولانا و چند داستان مثنوی، چاپ دوم، تهران: قطره.

شامیان ساروکلایی، اکبر.(1392). آینۀ معنی (تمثیل در بلاغت فارسی و عربی)، چاپ اول، تهران: علمی و فرهنگی.

صادقی، مریم.(1394). نثر فارسی در سپهر سیاست، چاپ اول، تهران: نگاه.

غنی، قاسم.(1375). بحث در آثار و احوال و افکار حافظ، تاریخ تصوف در اسلام، جلد دوم، چاپ هفتم، تهران: زوار.

فتوحی، محمود.(1397). بلاغت تصویر، چاپ پنجم، سخن: تهران.

کرین، ویلیام.(1396). نظریه­های رشد (مفاهیم و کاربردها)، ترجمۀ غلامرضا خوی­نژاد و علیرضا رجایی، چاپ چهارم، تهران: رشد.

کلیگز، مری.(1388). درسنامۀ نظریۀ ادبی، ترجمۀ جلال سخنور و دیگران، چاپ دوم، تهران: اختران.

همایی، جلال­الدین.(1385). تفسیر مثنوی مولوی (دژ هوش­ربا)، چاپ ششم، تهران: هما.

یونسی، ابراهیم.(1384). هنرداستان نویسی، چاپ هشتم، تهران: نگاه.

ب) مقاله­ها

راباته، ژان میشل.(1382). پیش­درآمدی بر ژان لاکان، ترجمۀ فتاح محمدی، مجلۀ ارغنون، شمارۀ 22، صص 228-193.

شیری، قهرمان، مهری، بهروز، حسینی آبباریکی، سید آرمان.(1391). از لاکان تا مولانا(نگاهی لاکانی به سیر رشد روانی سوژه در آرای مولانا)، دو فصل نامۀ ادبیات عرفانی ، دانشگاه الزهرا، سال سوم، شمارۀ 6، صص100-81)

علوی مقدّم، مهیار.(1387). نقد روایت شناختی به داستان کوتاه نادر ابراهیمی، مجلۀ ادب پژوهی، شمارة 6، صص 178-163.