واکاوی نظرات مختلف فقهی و حقوقی اکراه در قتل با تاکید بر فقه جزایی اسلام

تحقیقات حقوقی بین المللی

مقاله 35، دوره 15، شماره 55، خرداد 1401، صفحه 721-740   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/alr.2022.1950832.2273

نویسندگان

مصطفی کاتبی¹؛ محمدرضا علمی سولا^{* 2}؛ حسین ناصری مقدم³

¹دانشجوی دکتری تخصصی فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی(نویسنده مسئول)

³استاد دانشگاه فردوسی مشهد، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی

چکیده

زمینه و هدف: درباره اکراه در قتل نظر قریب به اجماع فقهای شیعه آن است که اکراه شونده قصاص می‌شود و اکراه کننده به حبس ابد محکوم می‌شود. البته آیت‌الله خویی معتقد است اکراه شونده می‌تواند مرتکب قتل شود؛ که در این صورت به پرداخت دیه محکوم شده، اکراه کننده به حبس ابد محکوم می‌شود. مستند ایشان این است که در چنین موردی دو تکلیف غیرقابل‌جمع برای اکراه شونده پدید آمده است؛ از یک‌سو کشتن دیگری حرام است و از سوی دیگر حفظ نفس واجب است و چون نمی‌تواند هر دو تکلیف را امتثال کرد، اختیار دارد هر یک را خواست، انجام دهد. یعنی این مورد از موارد تزاحم در امتثال در تکلیف غیرقابل‌جمع است. البته اگرچه بر مباشر به دلیل فقد عنوان، قصاص ثابت نیست اما دیه درهرحال بر او ثابت است؛ چون خون مسلمان هدر نمی‌رود و اکراه کننده نیز به حبس ابد محکوم می‌شود.
روش: پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی انجام‌شده است.
یافته‌ها و نتایج: هرچند نظر ایشان در قانون مجازات اسلامی پذیرفته‌نشده است اما این نظر گاهی با واقعیت خارجی بیش‌تر تطابق دارد و افراد در چنین وضعیتی مرتکب قتل می‌شوند. در این موارد می‌توان اکراه کننده را به قصاص نفس محکوم کرده و او را سبب اقوی از مباشر بدانیم. به نظر می‌رسد دیدگاه مرحوم خویی در موردی که اکراه به حدی رسد که توانایی سنجش سود و زیان را از مکره بازستاند و برخلاف خواست درونی او را ملزم به ارتکاب قتل نماید (الجاء) از منظر حقوق کیفری قابل دفاع است، شاید به همین دلیل تطابق با واقعیت خارجی است که قانون‌گذار در راستای پذیرش نظر مشهور فقها، ماده 380 ق.م.ا در سال 1392 به تصویب رسانید.

کلیدواژه‌ها

اکراه در قتل؛ قصاص؛ حبس ابد؛ اکراه کننده؛ اکراه شونده

مراجع

ـ انصاری، مرتضی (1392)، المکاسب، تهران، دارالحکمه.

ـ حاجی ده‌آبادی، احمد (1395)، ترجمه، شرح و تعلیقیه مبانی تکلمة‌المنهاج، تهران، میزان.

ـ حاجی ده‌آبادی، احمد (1396)، جرائم علیه اشخاص، تهران، میزان.

ـ حرعاملی، محمد‌بن حسن (1421)، وسائل‌الشیعه، قم، مؤسسه المنار.

ـ حسینی روحانی، سیدصادق (1412)، فقه‌الصادق، قم دارالکتاب.

ـ حسینی شیرازی، محمد (1400)، کتاب‌القصاص، قم، دارالقرآن الحکیم.

ـ خویی، ابوالقاسم (1422)، مبانی تکمله‌المنهاج، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی.

ـ سبزواری، عبدالاعلی (1411)، مهذب‌الاحکام، قم، مؤسسه المنار.

ـ شامبیاتی، هوشنگ (1380)، حقوق جزای اختصاصی، تهران، ژوبین.

ـ شهید اول، محمد‌بن مکی (1410)، اللمعة الدمشقیه، بیروت، دارالتراث و دارالاسلامیه.

ـ شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی (1412)، الروضه‌البهیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

ـ شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی (1413)، مسالک‌الافهام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه.

ـ شیخ طوسی، محمد‌بن حسن (1387)، المبسوط، تهران، مکتبه‌المرتضویه.

ـ شیخ طوسی، محمدبن حسن (1407)، تهذیب‌الاحکام، تهران دارالکتب الاسلامی.

ـ صاحب جواهر، محمد حسن (1404)، جواهرالکلام، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.

ـ صادقی، محمدهادی (1394)، جرائم علیه اشخاص، تهران، میزان.

ـ طباطبایی، علی (1418)، ریاض‌المسائل، قم، مؤسسه آل البیت.

ـ عوده، عبدالقادر (1993)، الشریع الجنایی فی الاسلام، بیروت دارالرساله.

ـ فاضل لنکرانی، محمدجواد (1421)، تفصیل‌الشریعه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار.

ـ کلینی، محمد‌بن یعقوب (1407)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامی.

ـ مجیدی، محمود، واکاوی دیدگاه‌های فقهی ناظر بر اکراه در قتل با تأکید بر ضابطه نظم عمومی، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال7، شماره 1.

ـ محقق حلی، جعفربن حسن (1408)، شرائع‌الإسلام، قم، مؤسسه اسماعیلیان.

ـ محقق حلی، جعفربن حسن (1418)، مختصرالنافع، قم، مؤسسه مطبوعات الدینیه.

ـ محقق داماد، مصطفی (1395)، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.

ـ محمدی، ابوالحسن (1385)، مبانی استنباط حقوق اسلامی، تهران، دانشگاه تهران.

ـ مرعشی شوشتری، سید محمد حسن (1365)، شرح قانون حدود و قصاص، تهران، وزارت ارشاد.

ـ مرعشی شوشتری، محمدحسن (1384)، دیدگاه‌های نو در حقوق کیفری اسلام، تهران، میزان.

ـ مرعشی نجفی، شهاب‌الدین (1415)، القصاص علی ضواء القرآن و سنه، کم، کتابخانه حضرت آیة‌الله مرعشی نجفی.

ـ مغنیه، محمد جواد (1421)، فقه الإمام الصادق، قم، اسماعیلیان.

ـ موسوی مجاب، سید درید (1388)، نقش اراده در مسئولیت کیفری، تهران، بهنامی.

ـ میرمحمد صادقی، حسین (1392)، جرائم علیه اشخاص، تهران، میزان.