تحلیلی بر زمینه‌ها و فرایندهای تأثیرگذار در سازمان‌یابی فضایی فقر شهری (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 11، دوره 18، شماره 3 - شماره پیاپی 64، آذر 1402، صفحه 159-171   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم رضایی¹؛ علی پناهی^{* 2}؛ رضا ولی‌زاده²

¹دانشجوی دکتری جغرافیا وبرنامه‌ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

²استادیارگروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

چکیده

مقدمه: فقر شهری یکی از بزرگترین چالش‌ها هم در کشورهای در حال توسعه و هم در کشورهای توسعه‌یافته محسوب می‌گردد که مانع اساسی اکثر دولت‌ها در راستای تحقق شاخص‌های توسعه‌ی پایدار می‌باشد. از این‌رو، شناسایی دقیق پهنه‌های فقیرنشین و همچنین زمینه‌ها و فرایندهای تأثیرگذار بر شکل‌گیری و گسترش فقر از ضرورت‌های برنامه‌ریزی و مدیریت شهرها برای مقابله با گسترش این پدیده محسوب می‌شود.
هدف: هدف از پژوهش حاضر بررسی پهنه‌های فقر شهری و همچنین تحلیل زمینه‌ها و فرایندهای تأثیرگذار در سازمان‌یابی فضایی فقر در کلان‌شهر تبریز است.
روش‌شناسی تحقیق: روش تحقیق در مطالعه‌ی حاضر آمیخته (کمّی-کیفی) با ماهیت تحلیلی- اکتشافی بوده که به‌منظور گردآوری داده‌های تحقیق از اطلاعات موجود در بلوک‌های آماری سال 1375 و 1395 شهر تبریز و همچنین پرسشگری از مدیران و نخبگان دانشگاهی متخصص حوزه‌ فقر شهری (15 نفر بر مبنای روش دلفی هدفمند) و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل تحلیل عاملی کیو Q و شاخص نزدیکترین همسایه (NNI) در نرم‌افزار GIS استفاده شده است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی پژوهش شامل مناطق 10گانه‌ی کلان‌شهر تبریز محسوب می‌گردد.
یافته ­ها: یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که زمینه‌ها و فرایندهای گسترش و سازمان‌یابی فضایی فقر در کلان‌شهر تبریز شامل سه عامل اصلی ناکارآمدی ساختار مدیریتی و نظام اقتصادی کلان، ساختار مدیریتی و نظام اقتصادی تبعیض‌گرا و ویژگی‌های افراد مهاجر و کم‌درآمد می‌باشد که در مجموع 536/83 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کنند.
 نتایج: نتایج حاکی از آن است که در سال 1375 بیشتر مناطق حاشیه‌ای شهر در وضعیت نامطلوب قرار داشته‌اند، در حالی‌که در سال 1395 سازمان‌یابی و توزیع فضایی بلوک‌های فقیرنشین در کل سطح شهر بوده و از توزیع خوشه‌ای پهنه‌های فقیرنشین طی این بازه زمانی 20ساله کاسته شده است.

کلیدواژه‌ها

فقر شهری؛ زمینه‌ها و فرایندها؛ سازمان‌یابی فضایی؛ کلان‌شهر تبریز

مراجع

حاتمی‌نژاد، حسین؛ هرائینی، مصطفی؛ شهسواری، محمدسینا و پاشاپور، حجت‌اله. (1400). پهنه‌بندی توزیع و شدت فقر چندبعدی در شهرستان‌های استان کرمانشاه. فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 16(55)، 293-281.

خلج، سکینه و یوسفی، علی. (1393). پهنه‌بندی توزیع و شدت فقر چندبعدی در مناطق شهری و روستایی ایران. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 18(4)، 70-49.

ذکایی، محمدسعید و رشیدی، جمال. (1398). سازه‌ی فقر شهری: تجربه‌ی مردم‌نگارانه‌ی اتوبیوگرافیک فقر در فضاهای شهری تهران (نمونه موردی: محله‌ی هرندی). برنامه‌ریزی رفاه توسعه‌ اجتماعی، 10(40)، 113-63.

رضایی، محمدرضا؛ علیان، مهدی و خاوریان، امیررضا. (1393). شناسایی و ارزیابی گستره‌های فضایی فقر شهری در شهر یزد. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 3 (46)، 677 - 695 .

زادولی خواجه، شاهرخ. (1397). بازاندیشی بوم‌محور در امکان‌سنجی ارتقاء کیفی – کالبدی مناطق اسکان غیررسمی بر اساس معیارهای مسکن حداقل (بررسی تطبیقی کلان‌شهرهای اهواز و تبریز). رساله‌ دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکده‌ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، استاد راهنما: سعید ملکی.

زنگانه، احمد؛ تلخابی، حمیدرضا؛ گازرانی، فریدون و یوسفی فشکی، محسن. (1394). گستره‌های فضایی فقر شهری اراک. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 2(1)، 107-93.

صرافی، مظفر. (1381). به سوی نظریه‌ای برای سازماندهی اسکان غیررسمی. هفت شهر، دوره‌ی 3(8)، 11-5.

ملکی، سعید؛ امان‌پور، سعید و زادولی خواجه، شاهرخ. (1395). سازمان‌یابی فضایی و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در کلان‌شهر تبریز. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 5(1)، 104-87.

نصیری، اسماعیل. (1393). چالش‌های فقر شهری و ضرورت رویکرد راهبردهای اجتماع‌محور در سکونتگاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: محله‌ی بی‌سیم شهر زنجان). فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 9(27)، 168-153.

نیک‌پور، عامر؛ سلیمانی، محمد و محمدیاری، بهناز. (1400). تحلیل فضایی پویش فقر شهری و پهنه‌بندی آن در کلان‌شهر رشت. فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 16(55)، 352-339.

Allen, T., & Thomas, A. (Eds.). (2000). Poverty and Development into the 21st century. London: UK Oxford University Press.

Amis, P., & Rakodi, C. (1995). Urban poverty: Concepts, characteristics and policies. Habitat International, 19(4), 403–405.

Baharoglu, D. & Kessides, C. (2002). Urban Poverty. Volume 2 – Macroeconomic and Sectoral Approaches, Chapter 16 – Urban Poverty, pp: 124-159.

Baud, I, Sridharan, N, & Pfeffer, K (2008). Mapping Urban Poverty for Local Governance in an Indian Mega-City: The Case of Delhi. Journal of Urban Studies, 45(7), 1385–1412.

Bourguignon, F., & Chakravarty, S. R. (2003). The measurement of multidimensional poverty. Journal of Economic Inequality, 1(1), 25–49.

Dollar, D., & Kraay, A. (2002). Growth is good for the poor. Journal of Economic Growth, 7(3), 195–225.

Fay, M.  (2005). The Urban Poor in Latin America. The World Bank, Washington, D.C.

Haslam, P. A., Schafer, J., & Beaudet, P. (Eds.). (2017). Introduction to international development: Approaches, actors, issues and practice. New York: Oxford University Press.

Langlois, A., & Kitchen, P. (2001). Identifying and measuring dimensions of urban deprivation in Montreal: An analysis of the 1996 census data. Urban Studies, 38(1), 119–139.

Lenz, L., Munyehirwe, A., Peters, J., & Sievert, M. (2017). Does large-scale infrastructure investment alleviate poverty? Impacts of Rwanda’s electricity access roll-out program. World Development, 89, 88–110.

Lewis, Oscar. (1966). La Vida: a Puerto Rican Family in the Culture of Poverty. New York: Random House.

Li, G., Chang, L., Liu, X., Su, S., Cai, Z., Huang, X., & Li, B. (2019). Monitoring the spatiotemporal dynamics of poor counties in China: Implications for global sustainable development goals. Journal of Cleaner Production, 227, 392–404.

Magombeyi, M. T., & Odhiambo, N. (2018). Dynamic impact of FDI inflows on poverty reduction: Empirical evidence from South Africa. Sustainable Cities and Society, 39, 519–526.

Nguyen, C., Linh, V. & Nguyen, T. (2013). Urban poverty in Vietnam: determinants and policy implications. International Journal of Development Issues, 12(2), 110-139.

Niu, T., Chen, Y., & Yuan, Y. (2020). Measuring urban poverty using multi-source data and a random forest algorithm: A case study in Guangzhou. Sustainable Cities and Society, 54, 1-12.

Noble, M., Wright, G., Smith, G., & Dibben, C. (2006). Measuring multiple deprivation at the small-area level. Environment & Planning A, 38(1), 169–185.

Padda, I. U. H., & Hameed, A. (2018). Estimating multidimensional poverty levels in rural Pakistan: A contribution to sustainable development policies. Journal of Cleaner Production, 197, 435–442. Poku-Boansi, M., Amoako, C., Owusu-Ansah, J. K., & Brandful Cobbinah, P. (2020). The geography of urban poverty in Kumasi, Ghana. Habitat International, 103, 1-13.

Ravallion, M. (2001). On the Urbanization of Poverty. Development Research Group World Bank, Washington Dc, USA.

Sen, A. (1985). Well-being, agency and freedom: The dewey lectures 1984. Journal of Philosophy, 82(4), 169–221.

Swiader, M., Szewra´nski, S., & Kazak, J. (2017). Poverty risk index as a new methodology for social inequality distribution assessment. In IOP conference series: Materials science and engineering (Vol. 245), Article 072021.

Townsend, P. (1987). Deprivation. Journal of Social Policy, 16(2), 125–146.

UNDP and Oxford Poverty Initiative. (2019). Global multi-dimensional poverty index 2019, illuminating inequalities.

United Nations Development Programme (UNDP). (2010). Human development report 2010: The real wealth of nations: Pathways to human development. New York City: Palgrave Macmillan.

Wang, X. R., Hui, E. C., Choguill, C., & Jia, S. H., (2015). The new urbanization policy in China: which way for ward? Habitat, 47, 279–284.

Weldearegay, S.K., Tefera, M.M., & Feleke, S.T. (2021). Impact of urban expansion to peri-urban smallholder farmers' poverty in Tigray, North Ethiopia. Heliyon, 7(6), 1-11.

World Bank. (1981). World development report 1981. New York City: Oxford University Press.

Zhao, X., Yu, B., Liu, Y., Chen, Z., Li, Q., Wang, C., & Wu, J. (2019). Estimation of poverty using random forest regression with multi-source data: A case study in Bangladesh. Remote Sensing, 11(4), 375.

Zhou, Y., Guo, Y., Liu, Y., Wu, W., & Li, Y. (2018). Targeted poverty alleviation and land policy innovation: Some practice and policy implications from China. Land Use Policy, 74, 53–65.