فراتحلیل مهم ترین عوامل حس مکان در فضاهای عمومی و مجازی( مطالعه موردی: فضای عمومی مرکز شهر رشت)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 4، دوره 18، شماره 3 - شماره پیاپی 64، آذر 1402، صفحه 49-64   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسین رضا کشاورز قدیمی¹؛ منوچهر طبیبیان^{* 2}؛ مریم معینی فر³

¹دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

²دکترای شهرسازی، استاد گروه شهرسازی، دانشکده شهرسازی پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

³استادیار شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

چکیده

مقدمه: حس مکان مفهومی است که از هر دو بعد فیزیکی و روانی به پیوند فرد با مکان منجر می­شود و دلبستگی به مکان را در وی ایجاد می­نماید. به این ترتیب انسان خود را جزئی از مکان دانسته و در نتیجه مکان برای او مهم و قابل احترام می­شود. یکی از مهم­ترین موضوعاتی که سبب حضور در  یک فضای عمومی می­گردد "حس مکان" است. اکنون جهان تجربه شگفتی از رشد رسانه ­های مجازی را شاهد است که روی ابعاد متنوعی از زندگی بشر تاثیرگذار  می­باشد، از جمله موضوع دلبستگی و حس مکان.
هدف: این پژوهش با هدف تحلیل حس مکان در فضای عمومی و مجازی در جستجوی یافتن یک چارچوب نظری مدون می­باشد تا به وسیله آن هم به برنامه­ ریزان شهری و هم فعالان عرصه مجازی کمک نموده تا در ارتقای حس مکان موفق­تر عمل نمایند.
روش‌شناسی تحقیق: پژوهش بر مبنای فراترکیب کیفی بوده و مقالات منتخب با استفاده از روش سندلوسکی و بارسو تحلیل می­گردد. انتخاب مقالات بر اساس ارزیابی از طریق برنامه مهارت­های ارزیابی حیاتی (CASP) صورت گرفته است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: مهم­ترین فضای عمومی شهر رشت که در بافت مرکزی آن قرار دارد به عنوان نمونه موردی پژوهش انتخاب شده است. این منطقه دارای کاربری­های واجد ارزش میراثی بوده و از این رو بافت ارزشمند تاریخی شهر رشت نیز می­باشد. بافت مذکور علاوه بر این که واجد ارزش های نادر زیبایی شناختی و مهمترین مکان ایجاد و تداوم خاطرات جمعی و هویت بخشی شهر می­باشد به عنوان قطب مهم فعالیت­های تجاری، فرهنگی و تفریحی شهر نیز شناخته می­شود.
یافته ­ها: پرداختن به موضوع حس مکان در ارتباط با رسانه­ های مجازی و هویت اجتماعی در این رسانه­ ها موضوع جدیدی بوده و از روش مورد استفاده در این پژوهش برای به دست آوردن مهم­ترین مولفه ­ها و شاخص­های موضوع تحقیق نیز، پیشتر در مقاله­ ای استفاده نشده است. یافته ها نشان می­دهد موضوع حس مکان در فضای مجازی به رسمیت شناخته شده و اشتراک زیادی با شاخص­های گفته شده در بخش فضاهای عمومی دارد.
 نتایج: تحقیق حاضر در نهایت منجر به تبیین مهم­ترین عوامل تاثیرگذار بر حس مکان در فضاهای عمومی و مجازی گردید که در بخش فضای عمومی شامل: ابعاد کالبدی، عملکردی، معنا، هنر و زیبایی، زیست محیطی و مردم­واری و در بخش مجازی شامل: دو بعد فیزیکی و غیرفیزیکی می­باشد.

کلیدواژه‌ها

حس مکان؛ حس مکان مجازی؛ فضای عمومی؛ فضای مجازی؛ فراترکیب کیفی

مراجع

براتی، ناصر و شکری، وحید. (1390). عرصه جمعی نوظهور. منظر، 17، 95-92.

بلیکی، نورمن. (1396). طراحی پژوهش­­های اجتماعی. ترجمه حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.

بهزادفر، مصطفی. (1392). جزوه درس طراحی شهری. تهران: دانشگاه علم و صنعت.

ﭘﺮﺗﻮی، پروین. (1392). ﭘﺪﻳﺪار ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻜﺎن، ﭼﺎپ دوم، ﺗﻬﺮان: ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ.

پورحیدر شیرازی، فرزانه. (1394). ارتقاء سرزندگی و حس تعلق به مکان در فضاهای شهری (مطالعه موردی : منطقه 5 شهر اصفهان). اولین کنفرانس سالانه پژوهش­های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، ایران، یزد.

پیکانی، امید؛ باور، سیروس و تیزقلم زنوزی، سعید. (1398). مکان و فضاهای عمومی در محیط­های شهری با رویکرد روانشناسی محیطی. معماری شناسی، 2(12)، 11-1.

تنکابنی، بهاران؛ شهابیان، پویان و مدیری، آتوسا. (1396). ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮات و ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ـ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻓﻀﺎﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﻬﺮی ﺗﻬﺮان اﻣﺮوز. ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﮋوﻫﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ، ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮهنگی، 6(4)، 24-1.

حبیب، فرح و دانش پایه، نسار. (1396). معیارهای اصلی شکل­گیری حس مکان در پهنه­های توسعه جدید شهری، مطالعه موردی: منطقه 22 و 4 شهرداری تهران. مطالعات شهری، 25، 30-17.  

حسین زاده، فاطمه؛ کریمی آذری، امیررضا و صفری، حسین. (1402). اثرسنجی قابلیت­های کالبدی- فضایی مکان توانبخشی در تامین نیازهای شهروندان ناتوان. مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 18(2) (پیاپی 63)، 188-173.

دهخدا، علی اکبر. (1341). لغت­نامه دهخدا. جلد 13. چاپ اول، تهران: سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور (ناشر اصلی)، مرکز تحقیقات رایانه­ای قائمیه اصفهان (ناشر دیجیتالی).

دویران، اسماعیل وکریمی­نژاد، ملیحه. (1393). هویت و حس تعلق مکانی درفضاهای عمومی جدید­الاحداث شهر. هویت شهر، 18(8)، 81-93.

رحیمی, روح الله؛ انصاری، مجتبی؛ بمانیان، محمدرضا و مهدوی نژاد، محمدجواد. (1399). رابطه حس تعلق به مکان و مشارکت در ارتقای سرمایه اجتماعی سکونتگاه‌های غیر رسمی (مطالعه موردی: ترک‌محله شهر ساری). معماری و شهرسازی پایدار، 8(1)، 29-15.  

رحیمی، روح اله؛ انصاری، مجتبی؛ بمانیان، محمدرضا و مهدوی نژاد، محمدجواد. (1399). ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کالبدی بر حس دلبستگی به مکان در فضاهای جمعی مجتمع‌های مسکونی منتخب تهران. باغ نظر، 17(83)، 30-15.                                                     

رفیعیان، محسن؛ رفیعیان، مجتبی و بمانیان، محمدرضا. (1398). تحلیلی بر ادراک "کیفیت معنای مکان" با تأکید بر مکان­های عمومی شهر یزد. پژوهش­های جغرافیای انسانی، 51(2)، 428-411.  

شارع­پور، محمود؛ تولایی، نوین و اسلامی، اصلی. (1398). ارزیابی مطلوبیت فضاهای عمومی شهری از دیدگاه جوانان (مورد مطالعه: شهر قائمشهر). مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 14(3)، 621-605.

ﺷﺎﻫﭽﺮاﻏﻲ، آزاده و ﺑﻨﺪرآﺑﺎد، علیرضا. (1394). ﻣﺤﺎط در ﻣﺤﻴﻂ: ﻛﺎرﺑﺮد روانﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺤﻴﻄﻲ در ﻣﻌﻤﺎری و ﺷﻬﺮﺳﺎزی. ﭼﺎپ اول، ﺗﻬﺮان: ﻧﺸﺮ ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ.

شرقی، علی؛ مهدی­نژاد، جمال­الدین و ندومی، راحلیل. (1398). ﺣﺲ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن و ﻣﻄﺎﻟﻌه ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ آن در ﻣﻜﺎنﻫﺎی واﻗﻌﻲ و ﻣﺠﺎزی. رﺳﺎﻧﻪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ، ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ، 9(1)، 177-157.  

صادقی گرمارودی، محدثه و پوردهقان، حافظه. (1398). مولفه­های شکل دهنده حس مکان از دیدگاه نظری پدیدارشناسی در معماری (نمونه موردی: مسجد جامع قزوین). ششمین کنگره ملی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران.

ضابطیان، الهام و خیرالدین، رضا. (1398). سطوح حس مکان در فضاهای شهری، (نمونه موردی : میدان امام خمینی و امام حسین شهر تهران). دانش شهرسازی، 2(2)، 63-46.

طاهرطلوع دل، محمد صادق؛ مهدی نژاد، جمال الدین و سادات، سیده اشرف. (1399). تاثیر مؤلفه­های معنایی، رفتاری و کالبدی حس مکان در رضایتمندی سکونتی. معماری شهری پایدار، 8(1)، 182-165.

عادلی، زینب؛ رفیعیان، مجتبی و ایمانی جاجرمی، حسین؛ (1398). تدوین چارچوب نظری معرفت شناسی مکان در مطالعات میان رشته­ای. پژوهش­های ‌جغرافیای‌ انسانی، 51(4)، 929-911.  

فلاحت، محمد صادق. (1385). مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده آن. هنرهای زیبا، 26، 66-57.

کاوش­نیا، حامد؛ بندرآباد، علیرضا و مدیری، آتوسا. (1396). مولفه­ها و شاخص­های شکل­گیری مکان به عرصه­ های شهری از منظر نظریه انتقادی. مدیریت شهری، 49، 170-151.

کریمی پاشاکی، سجاد و پیشگاهی­فرد، زهرا. (1393). چشم­انداز جغرافیایی درتحلیل کارکرد فضای سایبر. فضای جغرافیایی. ۴(۴۷)، 256-233.

لطفی، صدیقه؛ بردی آنامرادنژاد، رحیم و واحدی، حیدر (1394). ارزیابی مؤلفه­های کالبدی فضاهای عمومی و تأثیر آن در احساس امنیت اجتماعی شهروندان بابلسر. پژوهش­های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، 4(9)، 152-131.                                              

محمدی، حمید و قربی، میترا. (1399). بررسی حس تعلق در پهنه‌های تاریخی با تأکید بر متغییرهایی کالبدی و محیطی (مطالعه موردی: پهنه‌های ارگ-گنجعلیخان، مظفری و قلعه محمود شهر کرمان). مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 15(2) (51)، 352-333.

مهوری، پریسا؛ قلعه نویی، محمود و مختارزاده، صفورا. (1399). سنجش‌ کیفیت‌ فضای‌ شهری‌ بر‌ اساس‌ معیارهای‌ مکا‌ن سازی‌ با‌ تأکید‌ بر‌ کیفیت‌ دسترسی، مطالعه ‌موردی:‌ میدان‌ عتیق‌ اصفهان. مطالعات شهری، 35، 60-47.

نقی­زاده، محمد. (1386). ادراک زیبایی و هویت شهر در پرتو تفکر اسلامی. معاونت معماری و شهرسازی شهرداری اصفهان: اصفهان.

نونژاد، نرگس؛ ناظمی، الهام و صابری، حمید. (1399). ارزیابی و سنجش میزان اثرگذاری استفاده از فضای مجازی بر شاخص­های معنای مکان در فضاهای شهری.  اطلاعات جغرافیایی، 29(116)، 43-27.      

نیک روش، ریحانه و قاسمی سیچانی، مریم. (1393).  بازشناسی جایگاه روح مکان در طراحی فضای کودکان؛ بر مبنای آراء پدیدار شناختی نوربرگ شولتز. مطالعات میان رشته­ای در علوم انسانی، 25، 172-145.

نئومن، لارنس. (1392). روش‌های پژوهش اجتماعی: رویکردهای کیفی و کمی (جلد 1). ترجمه ابوالحسن فقیهی و عسل آغاز، چاپ سوم، انجمن علوم مدیریت ایران، ترمه. تهران.

Abdel-Aziz, A.A., Abdel-Salam, H., & El-Sayad, Z. (2016). The role of ICTs in creating the new social public place of the digital era. Alexander Engineering Journal, 55, 487–493.

1. Buntin, S. (2009). Virtual Sense of Place.

https://www.terrain.org/ecomedia/docs/VirtualSenseofPlace_SimmonsBBuntin_May2009.pdf.

Berki, E., & Jäkälä, M. (2011). Cyber-Identities and Social Life in Cyberspace. Source Title: Virtual Communities: Concepts, Methodologies, Tools and Applications.

Dameria, C.H., Akbar^, A., & Natalivan Indradjati, P. (2018). Whose Sense of Place? Re-thinking Place Concept and Urban Heritage Conservation in Social Media Era. The 4th Plano Cosmo International Conference, IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science 158 (2018) 012010.

Escalera-Reyes, J. (2020). Place Attachment, Feeling of Belonging and Collective Identity in Socio-Ecological Systems: Study Case of Pegalajar (Andalusia-Spain). Sustainability, 12: 3388. Franklin Brantly, A. )2019(. From Cyberspace to Independence Square: Understanding the Impact of Social Media on Physical Protest Mobilization during Ukraine’s Euromaidan Revolution. Journal of information technology & politics, 16(4), 360-378.

Georgiou, M. (2010). Media and the city: Making sense of place. International Journal of Media and Cultural Politics, 6(3), 343-350.

Gussow, A. (1972). A Sense of Place: The Artist and the American Land, 1st Edition, Washington D.C.: Island Press.

Haghparast, F., Asefi, M., & Elnaz Abizadeh, E. (2019). Effect of the Place Identity Components on Place Attachment; Study of the Tabriz Historic Bazaar. Geographical Researches, 34(3), 303-312.

Hashemnezhad, H., Heidari, A. A., & Mohammad Hoseini, P. (2013). Sense of Place and Place Attachment. International Journal of Architecture and Urban Development, 3(1), 5-12.

Hosseinzadeh, F., karimiazeri, A. R., & Safari, H., (2023). Evaluation of the physical-spatial capabilities of the rehabilitation place in meeting the needs of disabled citizens. Studies of Human Settlement Planning, 18(2), 173-188.

Jorgensen, B., & Stedman, R. (2006). A Comparative Analysis of Predictors of Sense of Place Dimensions: Attachment to, Dependence on, and Identification with Lakeshore Properties. Journal of environmental management, 79. 316-27.

Ketter, E., Avraham, E., (2012). The social revolution of place marketing: The growing power of users in social media campaigns. Place Branding and Public Diplomacy, 8(4), 285–294.

Maher Mafoz, A. S. (2019). The impact of open spaces in the social life; the case of Jeddah, Saudi Arabia. Dr. Arc. Maria Pilar Garcia-Almirall, Ph.D. thesis, Doctoral program in Urban and Architectural Management and Valuation, Department of Architectural Technology (TA), Universidad Politécnica de Cataluña, UPC, Barcelona – España.

Mohammadi, H., & Ghorbi, M., (2020). Assessments of sense of belong in a historic area with emphasis on environmental and physical variables (Case study: Arg- Ganjalikhan, Mozafari and Ghaleh Mahmood’s areas in Kerman city). Studies of Human settlement planning, 15(2), 333-352.

Peng, J., Strijker, D., & Wu, Q. (2020). Place Identity: How Far Have We Come in Exploring Its Meanings? Frontiers in Psychology, 11:294.

Polat, S., & Dostoglu, N. (2016). Measuring place identity in public open spaces. Urban Design and Planning, Proceedings of the Institution of Civil Engineers.

Rajala, K., G. Sorice, M., & A. Thomas, V. (2020). The meaning(s) of place: Identifying the structure of sense of place across a social–ecological landscape. People and Nature, 2, 718–733.

Relph, E. (2008). Spirit of Place and Sense of Place in Virtual Realities. Techne: Research in Philosophy and Technology, 10(3), 17-25.

Scannell, L., & Gifford, R. (2010). Defining place attachment: A tripartite organizing framework. Journal of Environmental Psychology, 30, 1–10. Seamon, D. (2018). Life takes place: Phenomenology, lifeworlds, and place-making. London: Routledge.

Seamon, D. (2021). Sense of Place. International Encyclopedia of Geography: People, the Earth, Environment, and Technology, Douglas Richardson, Editor-in-Chief. NY: Wiley. Available at: https://www.academia.edu/43525088/Sense_of_Place_encyclopedia_entry_2021. Accessed in: 4/25/2021.

Shamai, Sh. (1991). Sense of Place: An Empirical Measurement. Geoforum, 22(3), 347-358.

Spagnolli, A., & Gamberini, L. (2005). A Place for Presence. Understanding the Human Involvement in Mediated Interactive Environments. PsychNology Journal, 3(1), 6–15.

Steele, F. 1981. The Sense of Place. Massachusetts. CBI Publishing Company.

Tawil-Souri, H. (2012). It's still about the power of place. Middle East Journal of Culture and Communication, 5(1), 86-95.

Ujang, N., & Zakariya, Kh. (2015).  The Notion of Place, Place Meaning and Identity in Urban Regeneration. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 170 (27), 709-717.