ارزیابی شاخص‌های تاب‌آوری کالبدی بافت‌های فرسوده در برابر زلزله (مطالعه موردی: محله قلعه شهرستان دزفول)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 17، دوره 18، شماره 3 - شماره پیاپی 64، آذر 1402، صفحه 239-253   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سارا توتونچی¹؛ حسین بحرینی^{* 2}؛ منوچهر طبیبیان²

¹دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استاد، گروه شهرسازی، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

مقدمه: شهرها به‌عنوان گسترده‌ترین ساخته دست‌بشر، همواره در معرض بلایا و سوانح طبیعی و انسانی بسیاری بوده‌اند. در این میان، زلزله اغلب تلفات جبران‌ناپذیری را بر این سکونتگاه‌ها و به ویژه بافت‌های فرسوده آن تحمیل کرده که لازم است تا مفهوم تاب‌آوری برای کاهش آثار زیانبار زلزله بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
هدف: در این راستا، پژوهش حاضر با هدف ارزیابی ‌شاخص‌های تاب‌آوری کالبدی بافت‌های فرسوده در برابر زلزله‌های احتمالی صورت گرفته است.
روش‌شناسی پژوهش: روش این پژوهش آمیخته و در دو فاز کیفی و کمی است . فاز کیفی، با استفاده از روش‌شناسی نظریه داده‌بنیاد و مصاحبه عمیق و نیمه ساختاریافته با24 نفر از خبرگان انجام شده است. در فاز کمی از آزمون  t تک نمونه‌ای و آزمون فریدمن استفاده شده است. در انتها نیز به منظور شناخت بیشتر از وضعیت شاخص‌های تاب‌آوری کالبدی، از طریق برداشت میدانی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، نقشه‌های مربوط به شاخص‌های تاب‌آوری کالبدی ارائه شد.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: منطقه پژوهش محله قلعه در شهرستان دزفول واقع در شمال استان خوزستان بوده است.
یافته‌ها: تحلیل داده‌ها در طی سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی انجام پذیرفت و به ظهور 97 کد باز، 18 مفهوم در قالب 4 مقوله اصلی منجر گردید. نتایج نشان داد تاب‌آوری کالبدی بافت‌های فرسوده در برابر زلزله در محله قلعه شامل چهار مؤلفه افزونگی، تنوع، اتصال و استحکام می‌باشد.
نتایج: بررسی وضعیت شاخص‌ها و مؤلفه‌های تاب‌آوری کالبدی محله قلعه شهرستان دزفول در برابر زلزله از دیدگاه کارشناسان، حاکی از این بود که تاب‌آوری کالبدی محله قلعه شهرستان دزفول و مولفه‌های آن در سطح نامناسبی قرار دارند و از نظر سطح تاب‌آوری، مولفه اتصال در رتبه اول، مولفه تنوع در رتبه دوم، مولفه افزونگی در رتبه سوم و مولفه استحکام در رتبه چهارم قرار دارد.

کلیدواژه‌ها

تاب آوری شهری؛ تاب‌آوری کالبدی؛ زلزله؛ بافت فرسوده؛ تحقیق آمیخته

مراجع

احمدی، عبدالمجید؛ فتحی، سعید و اکبری، ابراهیم. (1397). ارزیابی تاب‌آوری محیط شهری در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زمین‌لرزه با استفاده از منطق فازی و GIS (مطالعه موردی: شهر ارومیه). جغرافیا و مخاطرات محیطی. 7(3)، 73-57.

اسدی عزیزآبادی، مهسا؛ زیاری، کرامت الله و وطن‌خواهی، محسن. (1397). سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری بافت‌های فرسوده شهری در برابر مخاطرات محیطی (نمونه موردی: بافت فرسوده کلان‌شهر کرج). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. 9(35)، 122-111.

اسکندری، معصومه؛ رضایی، محمدرضا و قیطانچی، محمدرضا. (1387). پهنه‌بندی خطر زمین لرزه در استان خوزستان به روش احتمالاتی، سیزدهمین کنفرانس ژئوفیزیک ایران، تهران، ایران.

حسینی، سیدعبدالرسول؛ رضایی، زهرا و نجیمی، نجیم. (1396). تاب‌آوری؛ رویکردی نوین در مدیریت بحران، چاپ دوم، تهران: ارسطو.

حمیدی، پریسا؛ لطفی، صدیقه و نیک‌پور، عامر. (1401). بررسی وضعیت شاخص‌های تاب‌آوری کالبدی در شهر ساری با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی معکوس(IHWP). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه­های انسانی. 17(4)، 1002-991.

خداپناه، کیومرث. (1402). تحلیل میزان تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی جوامع روستایی در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله (مطالعه موردی: روستاهای بخش مرکزی شهرستان اردبیل). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی. 18(3)، 197-187.

رازقى، علیرضا و درخشانى، نجلا. (1394). تاب آورى کالبدی و عملکردى در بازار تاریخى تهران، مرمت و معمارى ایران، 7(13)، 151-135.

رحیمی، محمود؛ ایازی، امیر و روانشادنیا، مهدی. (1399). تحلیل عوامل موثر بر تاب‌آوری در محلات ناکارامد شهری با تاکید برمعیارهای کالبدی (مطالعه موردی: محله فرحزاد تهران). مطالعات برنامه‌‌ریزی سکونتگاه­های انسانی. 15(3)، 1009-995.

زیاری، کرامت الله؛ قلی‌نژاد، مبینا و مجیدی بازخانه، مریم. (1398). ارزیابی تاب آوری کالبدی سکونتگاه های شهری در برابر سوانح طبیعی (مطالعه موردی: محله دستغیب)، ششمین کنگره ملی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران، ایران.

ژاله، مسعود و چاره‌جو، فرزین. (1400). سنجش و پهنه‌بندی میزان تاب‌آوری کالبدی محلات شهری در برابر زلزله نمونه مورد مطالعه منطقه ١٢ تهران. مدیریت بحران. 10(1)، 99-83.

قاسمی، مریم و قرائی، مسعود. (1400). بررسی تاب‌آوری کالبدی مساکن پیراشهری در برابر مخاطرات طبیعی (مطالعه موردی: شهرک باهنر مشهد). دانش پیشگیری و مدیریت بحران. 11(۱)، 54-38.

محمدی سرین دیزج، مهدی. (1400). تحلیل تاب آوری فیزیکی‌- کالبدی نواحی شهری در برابر زلزله با ارائه سناریو (مورد مطالعه: شهر زنجان). نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 21(60)، 85-65.

نصیری هنده خاله، اسماعیل. (1398). رتبه بندی تاب آوری کالبدی- فضایی مناطق شهری (مطالعه موردی: کلان شهر کرج). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه­های انسانی. 14(3)، 660-641.

نقدی، آمنه؛ مافی، عزت الله و وطن پرست، مهدی. (1400). تحلیلی بر وضعیت شاخص‌های تاب‌آوری در بافت های فرسوده شهری مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر فاروج. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 21(۶۰)، 238-219.  

یوسفی فشکی، محسن؛ سعیدی، یاسین و عبداللهی، مهدی. (1393). تاب‌آوری، رویکردی نوین در مدیریت بحران، دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران و HSE در شریان‌های حیاتی، صنایع و مدیریت شهری، تهران، ایران.

Ahern, J. (2011). From fail-safe to safe-to-fail: Sustainability and resilience in the new urban world. Landscape and urban Planning, 100(4), 341-343.

Baggio, M., & Perrings, C. (2015). Modeling adaptation in multi−state resource systems. Ecological Economics, 116, 378−386.

Borsekova, K., Nijkamp, P., & Guevara, P. (2018). Urban resilience patterns after an external shock: An exploratory study. International journal of disaster risk reduction, 31, 381- 392.

Centre for Research on the Epidemiology of Disasters. (2021). Disasters1 Year in Review 2021, US Agency for International Development, Available on: https://www.cred.be/publications.

Feliciotti, A., Romice, O., & Porta, S. (2016). Design for change: five proxies for resilience in the urban form. Open House International, 41(4), 23-30.

Joerin, J., Shaw, R., Takeuchi, Y., & Krishnamurthy, R. (2014). The adoption of a climate disaster resilience index in Chennai, India. Disasters, 38(3), 540-561.

Kuipers, R., & Lam, L. M. (2019). International Journal of Disaster Risk Reduction Resilience and disaster governance: Some insights from the 2015 Nepal earthquake. International Journal of Disaster Risk Reduction, 23(7), 321-331.

Liu, Z., Xiu, C., & Song, W. (2019). Landscape-Based Assessment of Urban Resilience and Its Evolution: A Case Study of the Central City of Shenyang. Sustainability, 11(10), 2964.

Lu, P., & Stead, D. (2013). Understanding the notion of resilience in spatial planning: A case study of Rotterdam, The Netherlands. Cities, 35, 200–212.

Lu, X., Liao, W., Fang, D., Lin, K., Tian, Y., Zhang, C., Zheng, Z., & Zhao, p. (2020). Quantification of disaster resilience in civil engineering: A review. Journal of Safety Science and Resilience, 1(1), 19-30.

Marcus, L., & Colding, J. (2014). Toward an integrated theory of spatial morphology and resilient urban systems. Ecology and Society, 19(4), 55-67.

McManus, S., Seville, E., Vargo, J., & Brunsdon, D. (2008). Facilitated process for improving organizational resilience. Natural Hazards Review, 9(2), 81–90.

Porta, S., Xu, Y., Restrepo, C. R., Kwong, L. K., Zhang, B., Brown, H. J., et al. (2018). Patient-derived frontotemporal lobar degeneration brain extracts induce formation and spreading of TDP-43 pathology in vivo. Nat. Commun, 9, 4220.

Ribeiro, P. J. G. & Gonçalves, L. (2019). Urban Resilience: a conceptual framework. Sustainable Cities and Society, 50, 1-11.

Rus, K., Kilar, V., & Koren, D. (2018). Resilience assessment of complex urban systems to natural disasters: A new literature review. International Journal of Disaster Risk Reduction, 31, 311-330,

Sharifi, A., & Yamagata, Y. (2018). Resilient Urban Form: A Conceptual Framework. In Resilience-Oriented Urban Planning (pp. 167-179). Springer, Cham.

Tumini, I. Villagra-Islas, P. & Herrmann-Lunecke, G. (2017). Evaluating reconstruction effects on urban resilience: a comparison between two Chilean tsunami-prone cities. Natural Hazards, 85,  1363–1392.

Walklate, S., McGarry, R., & Mythen, G. (2014) Searching for resilience: A conceptual excavation. Armed Forces & Society, 40(3), 408–427.

Xue, X., Wang, L., & Yang, R. J. (2018). Exploring the science of resilience: critical review and bibliometric analysis. Natural Hazards, 90, 477 -510.