تحلیل نشانه - معناشناختی حکایت طوطی و بازرگان از مثنوی معنوی مولانا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 53، مهر 1401، صفحه 294-313   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1928541.2241

نویسندگان

پگاه رسولی¹؛ شهین اوجاق علیزاده^{* 2}؛ فاطمه امامی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران.

چکیده

نشانه - معناشناسی، روشی نوین در نقد ادبی است که هیچ گاه ادعای جایگزینی، دیگر رویکردهای نقد ادبی را نداشته است، بلکه در پی آن است که پنجره‌های نوینی را در معنا بگشاید که متفاوت از برداشت‌های شناختی و سطحی است. این روش، ژرفا و ارتباط کلمات را باهم به چالش می‌کشاند، و ما را به‌ سوی مفاهیمی تازه و پویا رهنمون می‌سازد. این پژوهش در صدد است، با روش توصیفی - تحلیلی؛ حکایت (طوطی و بازرگان) یکی از ارزنده‌ترین حکایت‌های رمزی و تمثیلی دفتر اول مثنوی را از دریچۀ نشانه - معناشناختی بررسی نماید، تا براین‌اساس راهکارهای تبیین معنا و شرایط عبور کنش گر از مرزهای ساختاری محدود و رسیدن به معنای استعلایی و زیبایی‌شناختی تبیین گردد. طوطی فاعل کنشی - شوشی، در مرتبه‌ای فراتر از یک مرغ معمولی آن‌قدر بالا می‌رود که با فاصله گرفتن از مادیات، به مرغ جان و راهبر مبدل گشته و در راستای وحدت الهی متعالی می‌گردد و بازرگان فاعل کنشی در مواجه با تنش عاطفی عمیق، دگرگون شده و در گسست با خود در مسیر سعادت گام برمی­دارد و به شناخت شهودی می‌رسد.

کلیدواژه‌ها

نشانه - معناشناسی؛ مثنوی؛ حکایت؛ طوطی؛ بازرگان

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم.

احمدی، بابک (1388) ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.

ریمامکاریک، ایرنا (1384) دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصـر، ترجمـۀ مهـران مهـاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

زمانی، کریم (1372) شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر اول، تهران: اطلاعات.

ساکالوفسکی، رابرت (1384) درآمدی بر پدیدارشناسی، ترجمۀ محمدرضا قربانی، تهران: گام نو.

شعیری، حمیدرضا (1398) مبانی معناشناسی نوین، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم‌انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

شعیری، محمدرضا (1395) نشانه - معناشناسی ادبیات، تهران: دانشگاه تربیت‌مدرس.

شعیری، محمدرضا (1396) تجزیه ‌و تحلیل نشانه - معناشناسی گفتمان، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم‌انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

شعیری، محمدرضا؛ وفایی، ترانه (1388) راهی به معناشناسی سیال، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.

صفوی، کوروش (1393) آشنایی با نشانه‌شناسی ادبیات، تهران: علمی. عباسی، علی (1393) روایت‌شناسی کاربردی، تهران: مرکز انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

عباسی، علی (1395) نشانه - معناشناسی روایی مکتب پاریس، تهران: مرکز انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

فروزانفر، بدیع‌الزمان (1388) شرح مثنوی شریف، جلد 1، تهران: زوار.

گرمس، آلژیر داس ژولین (1389) نقصان معنا، ترجمۀ محمدرضا شعیری، تهران: انتشارات علم.

گیرو، پی یر (1383) نشانه‌شناسی، ترجمۀ محمد نبوی، تهران: آگاه.

مقالات

اسماعیلی، عصمت، شعیری، حمیدرضا، کنعانی، ابراهیم. (1391). رویکرد نشانه- معناشناختی فرآیند مربّع معنایی به مربّع تنشی در حکایت دقوقی مثنوی. پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، 6(3)، 69-94.

اطهاری نیک عزم، مرضیه. (1395). نظام روایی و نشانه‌های متعالی از دیدگاه نشانه - معناشناسی سیال در داستان طوطی و بازرگان. همایش نقد ادبی،2.

بارت، رولان. (1380). اسطوره در زمان حاضر، ترجمه یوسف‌علی اباذری، ارغنون، (18) 85-134.

بیرانوند، نسرین، آریان، حسین، کاظم خانلو، ناصر. (1395). روایت‎شناسی‎ «داستان اکوان دیو». تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 8(28)، 97-127.

حسین‌پورِ سرکاریزی، احمد، علوی‌مقدم، مهیار، فیروزی‌مقدّم، محمود. (1399). کاربرد الگوی کنشگر گِرِماس درتحلیل روایت شناسیِ جایِ خالیِ سُلوچ (مطالعة موردی: «مِرگان در جُست و جوی سُلوچ»).  تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 12(پیاپی 44)،127-152. doi: 10.30495/dk.2020.677777.

شعیرى، حمیدرضا. (1384). مطالعۀ فرایند تنشی گفتمان ادبی. پژوهش ادبیات معاصر جهان، 10(25)، 187-204.

شعیری، حمید رضا. (1388). از نشانه‌شناسی ساختگرا تا نشانه- معناشناسی گفتمانی. نقد ادبی، 2(8)، 52-3.

شعیری، حمیدرضا. (1386). بررسی انواع گفتمان از دیدگاه نشانه – معناشناسی. مجموعه مقالات دانشگاه علامه، (219)، 106-119.

شعیری، حمیدرضا. (1388). مبانی نظری تحلیل گفتمان، رویکرد نشانه – معناشناسی. پژوهش‌نامه فرهنگستان هنر، 4(12)، 54-72.

شعیری، حمیدرضا، اسماعیلی، عصمت، کنعانی، ابراهیم. (1393). تحلیل نشانه معناشناختی شعرِ «باران». ادب پژوهی، 7(25)، 59-89.

کنعانی، ابراهیم، اسماعیلی، عصمت، اکبری بیرق، حسن. (1393). بررسی کارکردهای نشانه ـ معناشناختی نور بر اساس قصّه‌ای از مثنوی. کهن‌نامه ادب پارسی، 5(3)، 121-148.