بررسی رویکرد انکار ضمنی فخررازی در تعیین مصادیق آیات امامت در قیاس با سیر تاریخی تفاسیر پیش از تفسیر کبیر

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 9، دوره 28، شماره 71، شهریور 1401، صفحه 202-235   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مسعود لعلی¹؛ سید علی ربانی موسویان^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استادیار و عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

از معیارهای اصلی اعتبار یک اثر علمی مانند تفسیرقرآن، پرهیز مفسر از تعصبات مذهبی در تفسیر آیات و دخالت ندادن امور جانبی در موضوعات اختلافی مانند امامت است. و یکی از راههای سنجش عملکرد یک مفسر در این رابطه مقایسه تفسیر او با تفاسیر پیش از وی میباشد. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی با هدف مذکور به بررسی عملکرد فخررازی در تفسیرکبیر در موضوع تعیین مصادیق آیات امامت پرداخته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که فخررازی در موضوع امامت چهار رویکرد اتخاذ نموده است که عبارتند از موافقت صریح انحصاری، موافقت ضمنی به طور مشترک با سایر مصادیق، مخالفت ضمنی بدون تصریح در انکار مصداق(انکارضمنی) و بالاخره مخالفت صریح با مصادیق آیات و از آنجا که رویکرد انکار ضمنی بیشترین بخش آیات حوزه امامت را به خود اختصاص داده اما کمتر مورد توجه قرار گرفته است تمرکز پژوهش حاضر بر این رویکرد قرار گرفته است. نتیجه نهایی نشان داد که فخررازی با وجود آگاهی از تفاسیر فریقین، از نقل و بیان مصادیق حقیقی آیات امامت خودداری کرده است.

کلیدواژه‌ها

آیات امامت؛ سیر تاریخی تفاسیر؛ تفسیرکبیر؛ رویکرد انکار ضمنی؛ فخررازی

مراجع

منابع
۱ .قرآن مجید
۲ .ترجمه قرآن، کاویانیپور، احمد، )۱37۲ش(، تهران، ناشر اقبال
3 .آلنصر، محمد بن موسی و سلیم بن عید الهاللی)۱۴۲۵ق(، اإلستیعاب فی بیان األسباب، المملکۀ
العربیۀ السعودیۀ، دار ابن جوزی.
بررسی رویکرد انکار ضمنی فخررازی در تعیین مصادیق آیات امامت
۴ .ابن أبیالحدید، عبد الحمید)۱۴۰۴ق(، شرح نهج البالغة البن أبی الحدید، به کوشش محمد
ابوالفضل، قم، مکتبۀ آیۀ اهلل المرعشی النجفی.
۵ .ابن ابىحاتم، عبدالرحمن بن محمد)۱۴۱9ق(، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش اسعد محمد طیب،
ریاض، مکتبۀ نزار مصطفی الباز.
6 .ابن ابیزمنین، محمد)۱۴۲۴ق(، تفسیر ابن ابى زمنین، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، منشورات محمد
علی بیضون.
7 .ابناثیر، عزالدین علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، به کوشش علی محمد معوض،
بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
8 .ابنجوزی، عبدالرحمن بن علی)۱۴۲۲ق(، زاد المسیر فی علم التفسیر، به کوشش عبدالرزاق
المهدی، بیروت، دار الکتاب العربی.
9 .ابنحجر هیثمی، احمد، الصواعق المحرقة فی الرد علی أهل البدع و الزندقة، به کوشش
عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره، مکتبۀ القاهرۀ.
۱۰ .ابنعربى، محمد بن على)۱۴۲۲ق(، تفسیر ابن عربی)تأویالت عبدالرزاق(، بیروت، دار
احیاءالتراث العربی.
۱۱ .ابنعساکر، علی بن الحسن)۱۴۱7ق(، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت،
دار الفکر.
۱۲ .ابنعطیه، عبدالحق)۱۴۲۲ق(، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، به کوشش عبدالسالم
عبدالشافى محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱3 .إبنفارس، احمد)۱۴۰۴ق(، معجم مقاییس اللغة، به کوشش عبدالسالم محمد هارون، قم، مرکز
النشر لمکتبۀ اإلعالم اإلسالمی.
۱۴ .ابنقتیبه، عبداهلل بن مسلم)بیتا(، غریب القرآن، بیروت، دار و مکتبۀ الهالل.
۱۵.ابنکثیر، اسماعیل بن عمر)۱۴۱9ق(، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش محمد حسین شمس الدین،
بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
۱6 .إبنمردویه، احمد بن موسی)۱۴۲۲ق(، مناقب علی بن أبی طالب و ما نزل من القرآن فی علی،
به کوشش عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین، قم، دار الحدیث.
>232 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷۱ ،سال بیست و هشتم، بهار و تابستان ۱۴0۱ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 71, year 28, Spring & Summer 2022
۱7 .ابنمغازلی، علی بن محمد)۱۴۰3ق(، مناقب علی ابن أبی طالب، به کوشش محمدباقر
المحمودی، بیروت، داراألضواء.
۱8 .ابنمنظور، محمد)۱۴۱۴ق(، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعۀ و النشر و التوزیع- دار صادر.
۱9 .ابوعبیده، معمر)۱38۱ق(، مجاز القرآن، به کوشش سزگین، فواد، قاهره، مکتبۀ الخانجی.
۲۰ .ابونعیماصفهانی، احمد بن عبداهلل)۱۴۰6ق(، النور المشتمل من کتاب ما نزل من القرآن فی
علی، به کوشش محمد باقر محمودی، تهران، وزارۀ اإلرشاد األسالمی.
۲۱ .احمد بن حنبل)۱۴۱6ق(، المسند، به کوشش عبداهلل بن عبدالمحسن ترکی، بیروت، مؤسسۀ
الرسالۀ.
۲۲ .بابااحمدی میالنی، زهره)۱398ش(، »نقد نظریه فخررازی در باب تعیین امام ذیل آیات والیت و
خالفت«، کالم، دوره ششم، شماره۱۱.
۲3 .بخارى، محمد بن اسماعیل)۱۴۱۰ق(، الصحیح ، قاهره، نشر وزارۀ االوقاف، لجنۀ إحیاء کتب
السنۀ.
۲۴ .بغوی، حسین بن مسعود)۱۴۲۰ق(، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، به کوشش عبدالرزاق المهدی،
بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
۲۵ .ترمذی، محمد بن عیسی)۱۴۱9ق(، السنن، به کوشش احمد محمد، قاهره، دارالحدیث.
۲6 .ثعلبی، احمد بن ابراهیم)۱۴۲۲ق(، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث
العربی.
۲7 .ثمالی، ثابت بن دینار)۱۴۲۰ق(، تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دار المفید.
۲8 .جرجانی، یحیی بن الحسین)۱۴۲۲ق(، األمالی الخمیسیه، به کوشش محمد حسن إسماعیل،
بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
۲9 .جصّاص، احمد بن على)۱۴۰۵ق(، احکام القرآن، به کوشش محمد صادق قمحاوى، بیروت، دار
احیاء التراث العربى.
3۰ .جوینی، إبراهیم بن محمد)۱۴۱۵ق(، فرائد السمطین، به کوشش محمد باقر محمودی، قم، مجمع
إحیاء الثقافۀ اإلسالمیۀ.
3۱ .حاکمنیشابوری، محمد بن عبداهلل)۱۴۰6ق(، المستدرک علی الصحیحین.
بررسی رویکرد انکار ضمنی فخررازی در تعیین مصادیق آیات امامت
3۲ .حسکانی، عبیداهلل)۱۴۱۱ق(، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران، سازمان چاپ و انتشارات
وزارت ارشاد اسالمی.
33 .خطیببغدادی، احمد بن علی)۱۴۱7ق(، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
3۴ .خوارزمی، موفق بن احمد)۱۴۱۱ق(، المناقب، به کوشش مالک محمودی، قم، مؤسسۀ النشر
اإلسالمی.
3۵ .دحالن، احمد بن زینی)۱387ق/۱986م(، الفتوحات اإلسالمیة بعد مضی الفتوحات النبویة،
القاهرۀ، مؤسسۀ الحلبی و شرکاء.
36 .رازی، حسین بن علی)۱۴۰8ق(، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد
پژوهش های اسالمی آستان قدس رضوی.
37 .ربانی موسویان، سیدعلی)۱399ش(، مقصود از منبع شرع در قوانین موضوعه ایران از منظر
فقهی کالمی، فصلنامه نامه الهیات، سال سیزدهم، شماره ۵3.
38 .زبیدی، مرتضى)۱۴۱۴ق(، تاج العروس من جواهر القاموس، به کوشش علی هاللی، بیروت،
دارالفکر.
39 .زرندی، محمد بن یوسف)۱377ق(، نظم درر السمطین فی فضائل المصطفی و المرتضی و
البتول و السبطین، به کوشش محمد هادی امینی، مکتبۀ اإلمام امیر المؤمنین)ع(.
۴۰ .زمخشرى، محمود بن عمر)۱۴۰7ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب
العربی.
۴۱ .زمخشرى، محمود بن عمر)۱979م(، أساس البالغة، بیروت، دار صادر.
۴۲ .سبط ابنجوزی، یوسف بن عبدالرحمن)۱۴۰۱ق(، تذکرة الخواص، بیروت، مؤسسۀ أهل
البیت)ع(.
۴3 .سمرقندی، نصر)۱۴۱6ق(، بحر العلوم، بیروت، دارالفکر.
۴۴ .سیوطى، جالل الدین)۱۴۰۴ق(، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیۀ اهلل مرعشى
نجفى.
۴۵ .سیوطی، جالل الدین، تاریخ الخلفاء، به کوشش عبداهلل مسعود، حلب، منشورات دار العلم العربی.
۴6 .شبلنجی، مؤمن بن حسن، نور األبصار فی مناقب آل البیت النبی المختار، قم، منشورات الرضی.
>23۴ >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷۱ ،سال بیست و هشتم، بهار و تابستان ۱۴0۱ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 71, year 28, Spring & Summer 2022
۴7 .شریفی، صالحه)۱39۴ش(، »نگاه تطبیقی به جایگاه تفسیری در مجمع البیان و مفاتیح الغیب )با
محوریت آیه والیت(«، دو فصلنامه مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث، دوره سوم، شماره ۵.
۴8 .طبرسی، فضل بن حسن)۱37۲ش(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
۴9 .طبری، احمد)۱۴۱۵ق(، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، به کوشش أکرم البوشی، قاهره،
مکتبۀ التابعین.
۵۰ .طبری، محمد بن جریر)۱۴۱۲ق(، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفۀ.
۵۱ .طریحی، فخرالدین)۱37۵ش(، مجمع البحرین، به کوشش احمد حسینی اشکوری، تهران، نشر
مرتضوی.
۵۲ .طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۵3 .علمالهدی، علی بن حسین)۱۴۱3ق(، نفائس التأویل، بیروت، شرکۀ األعلمی للمطبوعات.
۵۴ .عیاشی، محمد بن مسعود)۱38۰ق(، کتاب التفسیر، تهران، چاپخانه علمیه.
۵۵ .فخررازی، محمد بن عمر)۱۴۲۰ق(، التفسیر الکبیر)مفاتیح الغیب(، بیروت، دار إحیاءالتراث
العربی.
۵6 .فراتکوفی)۱۴۱۰ق(، تفسیر، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسالمی.
۵7 .فرّاء، یحیى)۱98۰م(، معانى القرآن، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، مصر، دارالمصریۀ
للتألیف و الترجمۀ.
۵8 .قرطبی، محمد بن احمد)۱36۴ش(، الجامع ألحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
۵9 .قشیرى، ابوالقاسم عبدالکریم، لطائف االشارات، به کوشش ابراهیم بسیونى، مصر، الهیئۀ المصریۀ
العامۀ للکتاب.
6۰ .قمی، علی بن ابراهیم)۱363ش(، التفسیر، قم، دار الکتاب.
6۱ .قندوزی، سلیمان بن ابراهیم)۱۴۱6ق(، ینابیع المودة لذوی القربی، به کوشش سیدعلی جمال
اشرف الحسینی، دار األسوۀ.
6۲ .کنجی، محمد بن یوسف، کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب، به کوشش محمد هادی
امینی، نجف، المطبعۀ الحیدریۀ.
63 .ماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون، بیروت، دارالکتب العلمیه.
بررسی رویکرد انکار ضمنی فخررازی در تعیین مصادیق آیات امامت
6۴ .متقی هندی، سید علی)۱۴۱9ق(، کنزالعمال فی سنن األقوال و األفعال، بیروت، دارالکتب العلمیۀ
6۵ .محمدی، زهراسادات)۱39۰ش(، روش شناسی فخررازی پیرامون آیات امامت و خالفت،
دانشگاه تهران.
66 .مسلم بن حجاج)۱۴۱۲ق(، صحیح مسلم، به کوشش عبدالباقی محمد فؤاد، مصر-قاهره، دار
الحدیث.
67 .مقاتل بن سلیمان)۱۴۲3ق(، تفسیر مقاتل بن سلیمان، به کوشش عبد اهلل محمود شحاته، بیروت،
دار إحیاءالتراث.
68 .مکارمشیرازى، ناصر)۱37۴ش(، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب اإلسالمیۀ.
69 .مناوی، عبدالرؤوف، کنوز الحقایق من حدیث خیر الخالیق، به کوشش أبوعبدالرحمن صالح
به، بیروت، دار الکتب العلمیه.
7۰ .موسوی، سیدهزهرا)۱398ش(، »نقد و بررسی آراء و شبهات فخررازی در موضوع امامت و
خالفت بالفصل در تفسیر کبیر«، میراث طاها، شماره۴.
7۱ .میبدی، رشید الدین ابوالفضل)۱37۱ش(، کشف األسرار و عدة األبرار، تهران، انتشارات امیر
کبیر.
7۲ .نحّاس، احمد بن محمد)۱۴۲۱ق(، إعراب القرآن، بیروت، منشورات محمدعلى بیضون، دار
الکتب العلمیۀ.
73 .نسائى، احمد بن شعیب)۱۴۱۱ق(، السنن الکبرى، به کوشش عبد الغفار سلیمان، بیروت، دار
الکتب العلمیۀ.
7۴ .نظیفی، زینب)۱39۱ش(، بررسی شرایط و اوصاف امامت از نظر امام فخررازی، قاضی
عضدالدین ایجی و شیخ طوسی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، دانشکده علوم انسانی.
7۵ .نیشابوری، محمود)۱۴۱۵ق(، إیجاز البیان عن معانی القرآن، بیروت، دار الغرب االسالمی.
76 .واحدی نیشابوری، علی بن احمد)۱۴۱۵ق(، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دار القلم.
77 .هواری، هود بن محکم)۱۴۲6ق، (، تفسیر کتاب اهلل العزیز، الجزائر، دارالبصائر.
78 .هیثمی، نورالدین)۱۴۰8ق(، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دار الکتب العلمیۀ.